Поиск по словарям.

Məxfilik — müəyyən növ informasiyaların açıqlanması və əldə edilməsinə məhdudiyyətlərin qoyulmasını nəzərdə tutan normalar və qaydalar sistemi.

Məxfilik siyasəti və ya Gizlilik siyasəti — tərəfin müştərinin məlumatlarını toplaması, istifadə etməsi, açıqlaması və idarə etməsi yollarının bəzilərini və ya hamısını açıqlayan bəyanat və ya hüquqi sənəd (məxfilik hüququnda). Şəxsi məlumat, şəxsin adı, ünvanı, doğum tarixi, ailə vəziyyəti, əlaqə məlumatları, şəxsiyyət vəsiqəsinin verilməsi və son istifadə tarixi, maliyyə qeydləri, kredit məlumatları, tibbi tarixçəsi kimi fərdi müəyyən etmək üçün istifadə edilə bilən hər hansı bir şey ola bilər. Biznesə gəldikdə, bu, çox vaxt partiyanın topladığı şəxsi məlumatları necə toplaması, saxlaması və yayması ilə bağlı siyasətini bəyan edən bəyanatdır. Müştəriyə hansı xüsusi məlumatların toplandığını və onların məxfi saxlandığını, tərəfdaşlarla paylaşıldığını və ya digər firma və ya müəssisələrə satıldığını bildirir. Məxfilik siyasətləri adətən daha təfərrüatlı və spesifik olan verilənlərdən istifadə bəyanatlarından fərqli olaraq daha geniş, daha ümumiləşdirilmiş yanaşmanı təmsil edir. Müəyyən məxfilik siyasətinin dəqiq məzmunu qüvvədə olan qanundan asılıdır və coğrafi sərhədlər və hüquqi yurisdiksiyalar üzrə tələblərə cavab verməli ola bilər. Əksər ölkələrin öz qanunvericiliyi və kimin əhatə olunduğu, hansı məlumatların toplana biləcəyi və nə üçün istifadə oluna biləcəyi ilə bağlı təlimatları var. Ümumiyyətlə, Avropada məlumatların mühafizəsi qanunları dövlət sektoru ilə yanaşı özəl sektoru da əhatə edir. Onların məxfilik qanunları dövlət əməliyyatlarına, özəl müəssisələrə və kommersiya əməliyyatlarına şamil edilir. == Tarixi == 1968-ci ildə Avropa Şurası texnologiyanın insan hüquqlarına təsirini öyrənməyə başladı, kompüter texnologiyasının yaratdığı və əvvəllər geniş yayılmayan yollarla əlaqələndirə və ötürə bilən yeni təhlükələri tanımağa başladı.

Əxilik — İslamda sufi təriqətlərindən biridir. Abbasi xilafəti dövründə qurulan, İran, Azərbaycan, Orta Asiya və Anadoluda yayılan bu təşkilat (sufi cərəyanı) Xəlifə Nasir tərəfindən dəstəklənmiş və islam ölkələrində geniş yayılmışdır. Pozulan ictimai nizamı yenidən tənzimləmək istəyən xəlifə bu düşüncəsini gerçəkləşdirmək üçün Şəhabəddin Sührəverdiyə Kitabül-fütuvvət adlı bir əsər yazdırmış və bu barədə xəbər vermək üçün ətraf ölkələrə elçilər göndərmişdi. Anadolu səlcuqlularının bu məsələyə müsbət münasibətinə görə burada əxilik təşkilatlanmağa başlamışdır. Həmin dövrdə Anadolu əxilərini təşkilatlandıran Əxi Evrən adı ilə məşhur olan mənşəcə Azərbaycan türklərindən olan böyükk sufi alim Şeyx Nəsrəddin Mahmud Xoyidir. Əxi Evrənə görə əxiliyə girənlərin bir sənətə sahib olması vacib idi. Çünki əxi halal qazancla yaşamağı öhdəlik olaraq götürürdü. Halal qazancın yolu insanın öz zəhməti ilə dolanacağı bir sənətinin olmasından başlayır. Belə ki, zəngin olan başqasına daha çox xidmət edə bilər. Əxi olan eyni zamanda cihad idealına da sahib olmalı idi.

İnformasiya məxfiliyi — verilənlərin, texnologiyanın toplanması və yayılması, ictimaiyyətin məxfiliyə dair gözləntiləri, kontekstli informasiya normaları və onları əhatə edən hüquqi və siyasi məsələlər arasında əlaqə. Bu, həmçinin verilənlər məxfiliyi və ya verilənlərin qorunması kimi də tanınır. İnformasiya məxfiliyi çətin məsələdir, çünki o, fərdin məxfilik seçimlərini və şəxsiyyəti müəyyən edən məlumatları qoruyarkən məlumatlardan istifadə etməyə çalışır. Kompüter təhlükəsizliyi, verilənlər təhlükəsizliyi və informasiya təhlükəsizliyi sahələri bu problemi həll etmək üçün proqram təminatı, aparat vasitələrini, insan resurslarını layihələndirir və istifadə edir. == İnformasiya növləri == Şəxsi informasiyanın müxtəlif növləri çox vaxt məxfilik problemləri ilə üzləşir. === Kabel televiziyası === Bu, kabel televiziyası vasitəsilə insanın özü haqqında hansı məlumatları açıqladığına və bu məlumatı kimin əldə edə biləcəyinə nəzarət etmək qabiliyyətidir. Məsələn, üçüncü tərəflər istənilən vaxt kiminsə baxdığı IPTV proqramlarını izləyə bilər. Auditoriyanın reytinq sorğusu üçün yayım axınına hər hansı verilənlərin əlavə edilməsi, izləyicilərin və ya dinləyicilərin evlərində əlavə cihazların quraşdırılması tələb olunmur və onların əməkdaşlığına ehtiyac olmadan auditoriya reytinqləri real zamanda avtomatik olaraq həyata keçirilə bilər. === Təhsil === 2012-ci ildə Birləşmiş Krallıqda təhsil katibi Maykl Qov Milli Şagird Verilənlər Bazasını özəl şirkətlər də daxil olmaqla daha açıq şəkildə əlçatan etməklə dəyərini maksimumlaşdırmaq mümkün olan "zəngin məlumat bazası" kimi təsvir etmişdir. "The Register"dən Kellİ Fayveş bunun "imtahan nəticələri, davamiyyət, müəllim qiymətləndirmələri və hətta xüsusiyyətləri daxil olmaqla, uşağın məktəb həyatı" mənasını verə biləcəyini, üçüncü tərəf təşkilatlarının məlumatların anonimləşdirilməsindənsə, hər hansı nəşrlərin təhvil verilməzdən əvvəl hökumət tərəfindən anonimləşdirilməsinə cavabdeh olduğunu söyləmişdir.

Axtarış sistemi məxfiliyi — axtarış sistemləri tərəfindən toplanan istifadəçi məlumatları ilə məşğul olan internet məxfiliyinin alt hissəsi. Hər iki məxfilik növü də informasiya məxfiliyi anlayışının "çətiri altında"dır. Axtarış sistemlərində məxfiliklə bağlı narahatlıqlar axtarış motorlarının fərdi axtarış sorğularını, baxış tarixçəsini, IP ünvanlarını və istifadəçilərin kukilərini tarixçəyə qeyd etmək imkanı və ümumilikdə istifadəçi profilinin idarə edilməsi kimi bir çox formada ola bilər. Bu, mübahisəli bir mövzudur, çünki axtarış sistemləri, nəticələri konkret bir istifadəçiyə daha yaxşı uyğunlaşdırmaq və istifadəçiyə daha yaxşı axtarış təcrübəsi təqdim etmək üçün tez-tez istifadəçi məlumatlarını topladığını iddia edir. Bununla belə, axtarış sistemləri verilənlərini mənfəət üçün reklamçılara sataraq istifadəçilərinin məxfiliyindən sui-istifadə edə bilər və məxfiliyi təhlükəyə ata bilər. Qaydalar olmadığı halda istifadəçilər axtarış sistemi təcrübəsi üçün nəyin daha vacib olduğuna qərar verməlidirlər: nəticələrin uyğunluğu və sürəti, yoxsa onların məxfiliyi? Və buna uyğun olaraq axtarış sistemini seçməlidirlər. == Məxfilik siyasəti == Axtarış sistemləri, ümumiyyətlə istifadəçilərə onların hansı məlumatlarının toplana biləcəyi və hansı məqsədlər üçün istifadə oluna biləcəyi barədə məlumat vermək üçün məxfilik siyasətlərini təqdim edir. Bu siyasətlər axtarış motorları tərəfindən şəffaflıq cəhdi olsa da, bir çox insan onları heç vaxt oxumur. Buna görə də parollar və saxlanmış fayllar kimi onların şəxsi məlumatlarının nə qədərinin kukilərdən toplandığından və axtarış motoru tərəfindən daxil olunaraq saxlanıla biləcəyindən xəbərsizdirlər.

E-poçt məxfiliyi — istifadəçi elektron poçtu oxuduğu zaman ora icazəsiz daxil olmaq, onları təftiş etmək və ya icazəsiz izlənməsi məsələlərini əhatə edən geniş mövzu. Bu icazəsiz giriş e-poçt göndərilən zaman, həmçinin e-poçt serverlərində və ya istifadəçinin kompüterində saxlandıqda və ya istifadəçi mesajı oxuduqda baş verə bilər. Yazışmaların məxfiliyinə konstitusiya zəmanəti olan ölkələrdə e-poçtun məktublarla eyniləşdirilə biləcəyi e-poçtun mahiyyətinə görə mübahisəlidir. 2022-ci ildə şəxsi məxfiliklə bağlı 1890-cı ildə qanuna baxış məqaləsinə baxış (“yalnız qalmaq hüququ”) "rəqəmsal texnologiyanın həm şəxsi seçim, həm də davranışla həyatımızı işğal etməsinə necə icazə verildiyini" qeyd etmişdir. E-poçt təyinat yerinə çatmazdan əvvəl potensial olaraq etibarsız aralıq kompüterlərdən (e-poçt serverləri, ISP-lər) keçməlidir və ona icazəsiz qurum tərəfindən daxil olub-olmadığını yoxlamaq üçün heç bir yol yoxdur. İstifadəçinin kompüterindən e-poçt xidməti təminatçısına məlumatın göndərilməsi prosesi zamanı məlumatların əldə edilməsi çox vaxt istifadəçinin xəbəri olmadan baş verir. Məlumatların məxfiliyi ilə bağlı narahatlıqlar üçün istifadə edilən müəyyən məlumat toplama üsulları (marşrutlaşdırıcılar) var, lakin istifadəçi üçün zərərli ola biləcək başqa üsullar da var. Şirkətlərin işçilərdən şəxsi e-poçtlar və ya bəzən iş e-poçtları vasitəsilə mülkiyyət məlumatlarını və şirkət məxfi məlumatlarını göndərməkdən çəkinmələrini tələb edən e-poçt siyasətləri ola bilər. Həmkarlara şirkət hesabatları, məxfi məlumatlardan ibarət slayd şou təqdimatları və ya e-poçt qeydləri kimi şəxsi məlumatların göndərilməsi məhdudlaşdırılmışdır. == Qlobal nəzarət == Keçmiş NSA podratçısı Edvard Snoudenin sızdırdığı sənədlərdən məlum olmuşdur ki, müxtəlif hökumətlər e-poçt da daxil olmaqla, hər cür ünsiyyəti kütləvi miqyasda vurmaq üçün proqramlar işlədirlər.

Axtarış sistemi məxfiliyi — axtarış sistemləri tərəfindən toplanan istifadəçi məlumatları ilə məşğul olan internet məxfiliyinin alt hissəsi. Hər iki məxfilik növü də informasiya məxfiliyi anlayışının "çətiri altında"dır. Axtarış sistemlərində məxfiliklə bağlı narahatlıqlar axtarış motorlarının fərdi axtarış sorğularını, baxış tarixçəsini, IP ünvanlarını və istifadəçilərin kukilərini tarixçəyə qeyd etmək imkanı və ümumilikdə istifadəçi profilinin idarə edilməsi kimi bir çox formada ola bilər. Bu, mübahisəli bir mövzudur, çünki axtarış sistemləri, nəticələri konkret bir istifadəçiyə daha yaxşı uyğunlaşdırmaq və istifadəçiyə daha yaxşı axtarış təcrübəsi təqdim etmək üçün tez-tez istifadəçi məlumatlarını topladığını iddia edir. Bununla belə, axtarış sistemləri verilənlərini mənfəət üçün reklamçılara sataraq istifadəçilərinin məxfiliyindən sui-istifadə edə bilər və məxfiliyi təhlükəyə ata bilər. Qaydalar olmadığı halda istifadəçilər axtarış sistemi təcrübəsi üçün nəyin daha vacib olduğuna qərar verməlidirlər: nəticələrin uyğunluğu və sürəti, yoxsa onların məxfiliyi? Və buna uyğun olaraq axtarış sistemini seçməlidirlər. == Məxfilik siyasəti == Axtarış sistemləri, ümumiyyətlə istifadəçilərə onların hansı məlumatlarının toplana biləcəyi və hansı məqsədlər üçün istifadə oluna biləcəyi barədə məlumat vermək üçün məxfilik siyasətlərini təqdim edir. Bu siyasətlər axtarış motorları tərəfindən şəffaflıq cəhdi olsa da, bir çox insan onları heç vaxt oxumur. Buna görə də parollar və saxlanmış fayllar kimi onların şəxsi məlumatlarının nə qədərinin kukilərdən toplandığından və axtarış motoru tərəfindən daxil olunaraq saxlanıla biləcəyindən xəbərsizdirlər.