1. Son, nəhayət; bir şeyin son nöqtəsi, qurtaracağı. Yolun axırı. İşin axırı. Qışın axırı. İclasın axırı. Mahnının axırı. İlin axırına az qalır. Şəhərin axırında yaşayıram.
– [Mirzə Fətəli:] Hər bir qaranlığın axırı işıqdır.
// sif. Axırıncı, sonuncu. Axır sözün nədir? – Bu il nə cür olursa məktəbə getməyi qərara almışdım.
Yayın axır ayından anamın qulağını doldurmağa başladım.
2. Aqibət, nəticə, son. İşin axırı necə oldu? Bu uşağın axırı necə olacaq? – [Miraxur:] Heyif ki, sən də arvad felinə düşübsən.
Gəl bu daşı ətəyindən tök! Axırı yoxdur.
[Turac:] Kitabda yazılan sevgilərin axırı eyzən dava-şava olur.
3. Axırda, nəticədə, nəhayət(də) (bəzən “axırı” şəklində işlənir).
Geyinmisən yaşıl üstdən alı sən; Axır bizi eşq oduna salısan. ().
Öldürdün axır, məndəki can qalmadı əsla.
Ey gül, sənə əvvəldə xiridar mən oldum; Axır nəzərində hamıdan xar mən oldum.
Axırı biçarə ananız sizə deyirdi: – Bala, ağlama, xortdan gələr səni aparar!
4. məc. Ölüm, son nəfəs. Onun axırına az qalıb. – [Rus qızı:] Təəssüf ki, mən sənə qoşula bilməyəcəyəm.
Hiss eləyirəm ki, axırımdır.
5. bax axı.
Bahari-zahirin axır nədir tamaşası; Həmişə dildə sənin solmayan baharın var.
Axır nə səbəb söz deməyə qüdrətin olsun?
[Mirzə Məmmədəli:] A kişi, mən bilmirəm ədib nədi, axır ey!
[Kəndlilər:] Bəy, axır yağış yağmayır, nə etməli?
◊ Axır çərşənbə – Novruz bayramı ərəfəsinə düşən sonuncu çərşənbə günü. Novruz bayramına az qalırdı.
Şəhərdə axır çərşənbələri bayram edirdilər.
Axır ki – bax axırı ki (“axırı”da).
Axır qoymaq – son qoymaq, nəhayət vermək.
[Şamo:] Bu vurhavura bir axır qoymaq olacaqmı?
Axır nəfəs – ölüm.
Etdim axır nəfəsimdə ləbi-cananə təmə; Ölürəm, eybi nədir, gər eləsəm canə təmə.
[Səlimnaz xanım:] Bu saat hazır olur; çaysız hara gedirsiniz! …Saat üçəcən ac qalsan gündə, axır nəfəsin olar.
Axıra qalmaq – Bir şeyin sırasında sonuncu, ən axırdakı olmaq, ən axırda gəlmək.
Axıra yetirmək (çatdırmaq) – qurtarmaq, tamamlamaq, başa çatdırmaq.
Lağlağı … sözümü kəsib, qoymadı vərəqi axıra yetirəm; mən sakit oldum və o özü başladı oxumağa.
Axıra yetmək (çatmaq) – qurtarmaq, tamamlanmaq, başa çatmaq.
Axırı bir yana çıxmaq – bir nəticə vermək, bir şeylə nəticələnmək.
[Nəcəf bəy:] Gedib orada işləsin, bəlkə axırı bir yana çıxa.
Axırı xeyir olmaq – nəticəsi yaxşı olmaq, xoşbəxtliyə, ağ günə çıxmaq.
Axırı xeyir olsun! – birisinə uğurlar, yaxşılıq diləmək üçün deyilir.
Axırı olmaq – 1) bitmək, qurtarmaq;
2) gələcəyi olmaq, nəticəsi olmaq, sonu olmaq;
3) əldən düşmək, üzülmək, yorulmaq.
Axırına daş atmaq, axırına çıxmaq – 1) məhv etmək, yox etmək, puç etmək.
Bu qədər fitnə və feil tamam sənin işin imiş, Allah qoysa, sənin axırına çıxaram! ;
2) qurtarmaq, hamısını işlətmək, ya xərcləmək (boş yerə, səmərəsiz).
Axırını eləmək – öldürmək, işini bitirmək.
[Şirin:] Hələ dur! Dur, yoxsa axırını elərəm…
Yoxsa mənim axırımı eləməyə gəlibsən?
Dünyanın axırı – qiyamət.
[Feyzi:] Yəqin dünyanın axırıdır!
