AYMAĞ

Altay aymağı (xakasca:Алтай аймағы / Altay aymağı) — Rusiya Federasiyasının Xakasiya Respublikasında rayon səviyyəsində adminstrativ orqan. Mərkəzi Bozyar və ya digər adı ilə Ağyar kəndidir. == Sözün kökü == Altay sözünu etimologiyası ilə bağlı çox müxtəlif fikirlər irəli sürülmüşdür. Aymaq sözü isə Sibir türkləri və monqol cəmiyyətlərində bölgə, rayon kimi mənalara gəlir. == Tarixi == SSRİ dövründə 1944-cü ilin yanvar ayında SSRİ Ali Soveti rəhbərliyində orqan sərhədlərinin tənzimlənməsi ilə əlaqədar olaraq yaradılmışdır. Kolxozların yayılmasıyla birlikdə türk olmayan əhalinin sayı artmıdşır. Bölgənin mərkəzi olan Bozyar (Ağ Yar və ya Huba çar) Abakan çayının sahilində yerləşir. == Coğrafiya == Altay aymağı Abakan-Yenisey arasında Koybal bozqırında yerləşur. Coğrafi mövqe olaraq Xakasiya Respublikasının şərq hissəsindədir. Şərqdə Yenisey çayının sağ sahilində olub, Krasnoyarsk əyaləti ilə Xakasiya arasındakı sərhədləri ayırmışdır.

Ashıs aymağı (xakasca: Асхыс аймағы / Ashıs aymağı) — Rusiya Federasiyasının Xakasiya Respublikasında rayon səviyyəsində adminstrativ orqan. Mərkəzi Ashis kəndidir. Kəndin əhalisinin sayı 7267 nəfərdir. == Sözün kökü == Adını mərkəzin yaxınlığındakı Ashis çayından alamqdadır. == Tarixi == Ashis aymağı 30 mart 1924-cü il tarixində Ashis və Ust-Yesinskoy adminstrativ orqanları əsasında qurulmuşdur. Özündə 10-a qədər məskunlaşma ərazilərini birləşdirir. == Coğrafiyası == Xakas-Minusinsk hövzəsinin cənub-şərqində yerləşən Ashis aymağı Bey, Ust-Abakan, Taştıb bölgələri və Kemerovo oblastı ilə əhatə olunmuşdur. Sahəsi 8201.14 km²-dir. Aid olduğu muxtar respublikada sahəsinə görə IV yerdə yerləşir. Sahə Xakass-Minusinsk çökəkliyinin cənub-şərq hissəsində yerləşir.

Ağban piltiri aymağı (xakasca:Ағбан пилтірі аймағы/ Ağban piltiri aymağı) — Rusiya Federasiyasının Xakasiya Respublikasında rayon səviyyəsində adminstrativ orqan. Mərkəzi 15.554 nəfər əhaliyə sahibdir. Mərkəz Ağban piltiri (Ust-Abakan) qəsəbəsidir. == Çoğrafiya == Xakasiyanın mərkəz hissələrində yerləşir. Sahəsi 8880 km²-dir. Sahəsinə görə II sırada yer alır. Böyük çaylara bölgənin çox hissəsində Krasnoyarsk su anbarı ilə təmsil olunan Abakan və Yenisey daxildir. 221-dən çox kiçik çay var, ümumi uzunluğu 771 km (Xaratasa axan Hoarfrost, Ulen, Ninya, Uybat və s. Axan Bolşoy Ulen). Çöldə 45-dən çox, göldə 30-a yaxın dağda göl var.Çöl gölləri əsasən minerallaşmış və balneoloji xüsusiyyətlərə malikdir.

Pii və ya Bəy aymağı (xakasca:Пии аймағы/ Pii aymağı) — Rusiya Federasiyasının Xakasiya Respublikasında rayon səviyyəsində adminstrativ orqan. Mərkəzi Bəy kəndidir. Kəndin əhalisinin sayı 5.247 nəfərdir. == Sözün kökü == Xakas dilində Pii olaraq deyilən, ruscaya Bəy olaraq keçmiş olan sözün anlamı bəy mənasındadır. Adını çay adından almışdır. == Tarix == Pii aymağı 4 aprel 1924-cü ildə qurulmuşdur. İlk dəfə olaraq Beyska ərazisi 1884-cü ildə Yenisey quberniyasının Beyskoy volostu, 1924-cü ildən isə Beysk mahalına inzibati vahid statusu qazandırdı. Rayon, Yenisey vilayət İcraiyyə Komitəsinin 4 aprel 1924-cü il tarixli əmri ilə Bay və Yəhudiya volostlarının, Kaptyrevskaya'nın üç kəndi və Novo-Mixaylovski volostunun səkkiz kəndi olaraq meydana gəldi. Beisky rayonu, Yenisey əyalətinin Minusinsk mahalına daxil idi. 1 oktyabr 1933-cü ildə rayon ləğv edildi, Əskizski, Minusinski və Ermakovski rayonları arasında yaşayış məntəqələri paylandı.

Taştıp aymağı (xakasca:Таштып аймағы / Taştıp aymağı) — Rusiya Federasiyasının Xakasiya Respublikasında rayon səviyyəsində adminstrativ orqan. Mərkəzi Taştıp kəndidir. == Tarixi == Rayon 1924-cü ildə Yenisey quberniyasının Minusinsk rayonunun iki volostu əsasında - Tashtypskaya və Seyskaya, 25 may 1925-ci ildən Xakassky dairəsinin tərkibinə daxil olmuş və bu da öz növbəsində Sibir ərazisinin bir hissəsi olmuşdur. Rayonun tərkibinə 10 kənd məclisi daxil idi. Sərhədlər və inzibati bölgülər dəfələrlə dəyişdirilib. 1963-cü ildə rayonun ərazisi yenidən qurulmuş Abazin sənaye rayonu ilə Abaza kəndində bir mərkəz və kəndin mərkəzi olan Əskiz kənd təsərrüfatı bölgəsi arasında bölündü. Askiz. 1965-ci ildə rayon yenidən əvvəlki sərhədlərinə qaytarıldı, ancaq 1968-ci ilə qədər rayon mərkəzi Abaza şəhəri oldu. 1968-ci ildə rayon mərkəzi statusu ilə geri qaytarıldı. Tashtyp.

Şira aymağı (Xakasca:Şira aymağı, Сыра аймағы) — Rusiya Federasiyasına bağlı muxtar türk respublikalarından olan Xakasiyanın bələdiyəli olan aymağı. Aymağın mərkəzi 2009-cu ildən etibarən Şira kəndidir. == Coğrafiya == Xakasiyanın şimal hissəsində yerləşi. Sahəsi 6880 km²-dir. Mövsümi və gündüz dəyişkənliyində böyük temperatur təzadları, isti yay və uzun qarsız qış bölgənin iqlimini kəskin kontinental olaraq təyin edir. Tədqiqatçılar qışda Asiya barometrik maksimumun, yazda isə şimal Sibir maksimumunun təsirini qeyd edirlər. Dağ sistemləri hava kütlələrinin qərbdən şərqə köçürülməsinə mane olur. Ən az orta illik yağıntının miqdarı (təxminən 250 mm) Kuznetsk Alatau ətəklərinə bitişik əraziyə düşür. Ümumi yağıntının 80-90% -ə qədəri aprel-oktyabr aylarında yağış leysan şəklində, qış aylarında 10% -ə qədər yağıntı olur. Çöl bölgələrindəki qar yer üzünü tamamilə örtmür, bu da torpaqların intensiv dondurulmasına və şaxtadan azad havalara səbəb olur.