BRAUZER

Brauzer (ing. Browser), daha dəqiq sözlə Veb brauzer — istifadəçilərin veb-serverlər üzərindəki HTML səhifələrini açmasına imkan verən proqram təminatıdır. Bu proqram təminatları Azərbaycan dilində bəzən Veb səyyah da adlandırılır. Hazırda ən çox istifadə edilən brauzerlər Google Chrome, Mozilla Firefox, Internet Explorer (IE) / Microsoft Edge, Opera , Safari və Galeondur. == Ümumi məlumat == Veb-sayt hazırlarkən ortaya çıxan əsas problemlərdən biri, müxtəlif brauzerlərdə səhifə elementlərinin fərqli təsvir olunmasıdır. W3C standartlarına uyğun kodlaşdırmanın aparılması bu problemi sadəcə qismən ortadan qaldırır. Heç bir brauzer W3C standartlarına tam uyğun deyil. Belə problemlərin ortaya çıxması brauzer istehsalçılarının, uzun illərdir müzakirə edilməsinə baxmayaraq, hələ də eyni standartların tətbiq etməməsidir. Əksər veb masterlər dizayn və kodlaşdırma işlərində, hal hazırda brauzerlər arasında ən çox istifadə olunan İE6 və istifadəçi sayı getdikcə artan İE7 brauzerlərini əsas alırlar. Bəzi hallarda Mozilla Firefox və Opera brauzerləri də nəzərə alınır.

Beaker — pulsuz və açıq mənbəli veb brauzerdir hazırda Blue Link Labs tərəfindən hazırlanır. Beaker Browser peer-to-peer texnologiyası istifadəçilərə veb-saytları və veb proqramları birbaşa brauzerdən, ayrıca veb server qurmaq və idarə etmək və ya məzmunlarını üçüncü tərəf serverində yerləşdirmək ehtiyacı olmadan öz-özünə dərc etməyə imkan verir. Bütün fayllar və vebsaytlar faylların bir neçə istifadəçi tərəfindən paylaşılmasına və yerləşdirilməsinə imkan verən hipermedia peer-to-peer protokolu olan Dat istifadə edərək ötürülür. Brauzer həmçinin ənənəvi serverlərə qoşulmaq üçün HTTP protokolunu dəstəkləyir. Beaker Elektron çərçivədən istifadə etməklə qurulur və buna görə də veb-səhifələr üçün renderer kimi Chromium brauzerindən istifadə edir. == Məzmun paylaşımı == Yerli qovluqda saxlanılan fayllar Dat veb-saytı kimi dərc oluna və peer-to-peer protokolu vasitəsilə digər istifadəçilər üçün əlçatan edilə bilər. Brauzer aktiv olduqda fayllar yerli qovluqdan səpilir. Brauzer bağlı olarkən onları da əlçatan etmək üçün istifadəçi məzmunu yerləşdirmək üçün bir neçə alternativ variantdan istifadə edə bilər: Brauzerin digər istifadəçilərindən surətini paylaşmalarını xahiş edin. İstifadəçilərdən hər hansı biri Beaker brauzerindən istifadə etdiyi müddətcə məzmun əlçatan olacaq. Məzmunu üçüncü tərəf serveri vasitəsilə dərc edin.

Brauzer mühərriki (ing. layout engine) — hər bir veb-brauzerin əsas proqram təminatı komponenti. Brauzer mühərrikinin əsas işi HTML sənədlərini və veb-səhifənin digər resurslarını istifadəçinin cihazında interaktiv vizual təsvirə çevirməkdir. == Adı və məqsədi == Brauzer mühərriki müstəqil kompüter proqramı deyil, daha böyük proqramın, məsələn, veb-brauzerin kritik bir hissəsidir və bu termin ondan yaranır. "Mühərrik" sözü avtomobilin mühərrikinə bənzətmədir. "Brauzer mühərriki" ilə yanaşı, əlaqəli anlayışlarla bağlı gündəlik istifadədə olan daha iki termin var: "dizayn mühərriki" və "render mühərriki". Teorik olaraq, dizayn və render (və ya "rəsm") müxtəlif mühərriklər tərəfindən idarə oluna bilər. Bununla belə, praktikada verilmiş brauzer mühərrikinin render və dizayn komponentləri bir-biri ilə sıx bağlıdır və brauzerlərin skript mühərriklərindən fərqli olaraq, brauzer mühərrikindən kənarda nadir hallarda rast gəlinir. Dizayn və renderə əlavə olaraq, brauzer mühərriki sənədlər arasında təhlükəsizlik siyasətini tətbiq edir, hiperlinklər və formalar vasitəsilə təqdim olunan məlumatlar vasitəsilə naviqasiyanı idarə edir və sənədlə əlaqəli skriptlərə məruz qalan Document Object Model-i tətbiq edir. Hər bir məşhur veb-brauzer, müəyyən edilmiş geniş diapazonlu interaktiv davranışı təmin etmək üçün JavaScript-i (JS) dəstəkləyir.

Brauzer uzantısı (ing. Browser extension) — veb brauzeri fərdiləşdirmək üçün kiçik proqram modulu. Brauzerlər adətən istifadəçi interfeysinin modifikasiyası, kukilərin idarə edilməsi, reklamın bloklanması və veb səhifələrin fərdi skriptləri və üslubu daxil olmaqla müxtəlif uzantılara icazə verir. Brauzer plaginləri ayrı bir modul növüdür. Əsas fərq ondadır ki, uzantılar adətən sadəcə mənbə kodudur, lakin plaginlər həmişə icra edilə bilənlərdir (yəni obyekt kodu). 2021-ci ildən etibarən, plaginlər əksər brauzerlər tərəfindən ləğv edilib, uzantılar isə geniş şəkildə istifadə olunur. Ən populyar brauzer Google Chrome-da 100.000-dən çox uzantı mövcuddur, lakin artıq plaginləri dəstəkləmir. == Tarixi == Internet Explorer 1999-cu ildə 4-cü versiyanın buraxılması ilə uzantıları dəstəkləyən ilk əsas brauzer idi. Firefox 2004-cü ildə istifadəyə verildiyi vaxtdan uzantıları dəstəkləyir. Opera 2009-cu ildə uzantıları dəstəkləməyə başladı və həm Google Chrome, həm də Safari gələn il bunu etdi.

Brave — Chromium brauzeri koduna əsaslanan Brave şirkəti tərəfindən hazırlanmış pulsuz və açıq mənbəli veb-brauzerdir. Bir çox digər brauzerlər də Chromium koduna əsaslanır,Microsoft Edge və Opera bunlardan bir neçəsidir. Reklamları və veb-sayt izləyicilərini bloklamağı ilə fərqlənir. 2019-cu ildən etibarən Brave Windows, macOS, Linux, Android və iOS üçün buraxılıb. Hazırkı versiyada partnyoru DuckDuckGo da daxil olmaqla bir qayda olaraq beş axtarış motoru mövcuddur.

Chromium — Googleun pulsuz və açıq mənbəli bir proqram layihəsidir. Mənbə kodu veb brauzerdə tərtib etmək olar. Google Chromedan daha çox xüsusiyyətlərə sahib olan Chrome brauzerini hazırlamaq üçün koddan istifadə edilir. Bir çox digər brauzerlər də Chromium koduna əsaslanır, xüsusən də Microsoft Edge və Opera. Bundan əlavə, bəzi tərəflər (Google olmasa da) kodu olduğu kimi qurur və brauzerləri Chromium adı ilə buraxırlar. Chromiumun istifadəçi interfeysi minimalistdir. Google brauzerin "yüngül (idraklı və fiziki cəhətdən) və sürətli hiss etməsini" məqsədilə yaradılıb. Hər gün yeni Chromium versiyaları buraxılır, lakin digər veb brauzerlərdən fərqli olaraq "stabil" Chromium versiyası yoxdur.

Opera — Opera tərəfindən yaradılmış veb brauzer. Opera Blink mühərrikini istifadə edən Chromium brauzerdir. Opera GX — brauzerin oyunçular üçün hazırlanmış versiyasıdır.

Puffin Brauzer — Şioupyun Şen tərəfindən təsis edilmiş Amerika mobil texnologiya şirkəti CloudMosa tərəfindən hazırlanmış bir veb brauzerdir. Puffin Brauzer əvvəlcə 2010-cu ildə buraxıldı. Məzmunun işlənməsi üçün şifrəli bulud serverlərindən istifadə edir. Puffin veb səhifələrini buludda təqdim etdiyinə görə bəzi meyar testlərinə görə səhifə yükləməsini, məzmun göstərməsini və JavaScript işlənməsini yerli cihazın işlənməsindən daha sürətli edə bilər. Bununla birlikdə veb səhifələrin bulud serverləri vasitəsi ilə işlənməsi nəticəsində Puffin veb brauzerində World Wide Web-ə baxarkən istifadəçinin IP ünvanı bulud serverinin IP ünvanını əks etdirir. Bu, bəzi saytların Puffin Brauzerini proksi server kimi aşkar etməsinə səbəb olur.

Safari — "Apple" tərəfindən hazırlanmış veb-brauzer. Bu, "macOS", "iOS" və "iPadOS" daxil olmaqla "Apple"ın əməliyyat sistemlərində quraşdırılmışdır. "Safari" KHTML-dən əldə edilən "Apple"ın açıq mənbəli brauzer mühərriki "WebKit"dən istifadə edir. "Safari" 2003-cü ilin yanvarında "Mac OS X Panther"də təqdim edilmiş, 2007-ci ildə çıxan ilk nəslindən bəri "iPhone"a daxil edilmişdir. Bu, o dövrlərdə "Mac"da ən sürətli brauzer idi. "Apple" 2007-ci və 2012-ci illər arasında "Windows" versiyasını saxlamışdı, lakin bazar payının aşağı olması səbəbindən onu tərk etmişdir. 2010-cu ildə "Safari 5" oxucu rejimi, genişləndirmələr və inkişaf etdirici alətləri təqdim etmişdir. 2017-ci ildə buraxılmış "Safari 11" veb izləməni bloklamaq üçün süni intellektdən istifadə edən "Ağıllı İzləmə qarşısının alınması"nı əlavə etmişdir. "Safari 13"də "Apple Pay" üçün dəstək və FIDO2 təhlükəsizlik açarları ilə autentifikasiya əlavə olunmuşdur. Onun interfeysi "Safari 15"də yenidən işlənmişdir.

Brauzer (ing. Browser), daha dəqiq sözlə Veb brauzer — istifadəçilərin veb-serverlər üzərindəki HTML səhifələrini açmasına imkan verən proqram təminatıdır. Bu proqram təminatları Azərbaycan dilində bəzən Veb səyyah da adlandırılır. Hazırda ən çox istifadə edilən brauzerlər Google Chrome, Mozilla Firefox, Internet Explorer (IE) / Microsoft Edge, Opera , Safari və Galeondur. Veb-sayt hazırlarkən ortaya çıxan əsas problemlərdən biri, müxtəlif brauzerlərdə səhifə elementlərinin fərqli təsvir olunmasıdır. W3C standartlarına uyğun kodlaşdırmanın aparılması bu problemi sadəcə qismən ortadan qaldırır. Heç bir brauzer W3C standartlarına tam uyğun deyil. Belə problemlərin ortaya çıxması brauzer istehsalçılarının, uzun illərdir müzakirə edilməsinə baxmayaraq, hələ də eyni standartların tətbiq etməməsidir. Əksər veb masterlər dizayn və kodlaşdırma işlərində, hal hazırda brauzerlər arasında ən çox istifadə olunan İE6 və istifadəçi sayı getdikcə artan İE7 brauzerlərini əsas alırlar. Bəzi hallarda Mozilla Firefox və Opera brauzerləri də nəzərə alınır.

Brauzer (ing. Browser), daha dəqiq sözlə Veb brauzer — istifadəçilərin veb-serverlər üzərindəki HTML səhifələrini açmasına imkan verən proqram təminatıdır. Bu proqram təminatları Azərbaycan dilində bəzən Veb səyyah da adlandırılır. Hazırda ən çox istifadə edilən brauzerlər Google Chrome, Mozilla Firefox, Internet Explorer (IE) / Microsoft Edge, Opera , Safari və Galeondur. Veb-sayt hazırlarkən ortaya çıxan əsas problemlərdən biri, müxtəlif brauzerlərdə səhifə elementlərinin fərqli təsvir olunmasıdır. W3C standartlarına uyğun kodlaşdırmanın aparılması bu problemi sadəcə qismən ortadan qaldırır. Heç bir brauzer W3C standartlarına tam uyğun deyil. Belə problemlərin ortaya çıxması brauzer istehsalçılarının, uzun illərdir müzakirə edilməsinə baxmayaraq, hələ də eyni standartların tətbiq etməməsidir. Əksər veb masterlər dizayn və kodlaşdırma işlərində, hal hazırda brauzerlər arasında ən çox istifadə olunan İE6 və istifadəçi sayı getdikcə artan İE7 brauzerlərini əsas alırlar. Bəzi hallarda Mozilla Firefox və Opera brauzerləri də nəzərə alınır.

Microsoft Edge (ilk kod adı "Projekt Spartan" olub) — "Microsoft" tərəfindən yaradılan veb-brauzer. Rəsmi olaraq 21 yanvar 2015-ci ildə açıqlanan və hər kəsə açıq olaraq 30 mart 2015-ci ildə elan olunan bu brauzer, Windows 10-daki fərz edilən brauzer olaraq Internet Explorer yerini aldı. Eyni zamanda, ağıllı telefonlar və kiçik planşetlər üçün Windows 10-un gələcək versiyası fərz edilən brauzeriniz olacaq. Microsoft Edge artıq digər əməliyyat sistemlərinə : Windows 7, Windows 8.1 ə yüklənilə bilər. Windows 8.1-ə Edge güncəllənmə yolu ilə və ya yükləmək vaistəsi ilə əldə edilə bilər. Windows 10 və 11 də default brauzer olaraq gəlir. Microsoft Edge, web standartları ətrafında qurulan bir yaşayış mühərriki olan və "müasir web ilə əlaqə üçün hazırlanan" yüngül bir web brauzer olması üçün hazırlandı. Əlavələr və rəqəmsal köməkçisi olan Cortana, OneDrive kimi digər Microsoft xidmətlər inteqrasiya üçün ActiveX kimi köhnə texnologiyaların dəstəyini qaldırdı. Ayrıca bu brauzerə əlavə izahat vasitələri və oxuma rejimləri da daxil olunmuşdur. == İnkişafı == 2014-cü ilin Dekabr ayında, ZDNet.

Vivaldi (/vɪˈvɑːldi, vəˈv-/) — Tatsuki Tomita və Opera Software şirkətinin həmtəsisçisi və baş direktoru Con Stefenson von Teçner tərəfindən təsis edilmiş Vivaldi Technologies şirkəti tərəfindən hazırlanmış daxili e-poçt proqramı olan açıq mənbəli, çarpaz platforma veb brauzeri. Vivaldi rəsmi olaraq 6 aprel 2016-cı ildə istifadəyə verilib. Əsasən istifadəçilər üçün nəzərdə tutulsa da, o ilk növbədə texniki cəhətdən meylli istifadəçilərə, eləcə də onun Presto layout mühərrikindən Chromium əsaslı brauzerə keçidindən narazı olan keçmiş Opera istifadəçilərinə yönəlib. Bu da onun bir çox fərqli xüsusiyyətlərini itirməsi ilə nəticələnib. Chromium əsaslı olmasına baxmayaraq, Vivaldi öz modifikasiyaları ilə Presto əsaslı Operanın xüsusiyyətlərini canlandırmağı hədəfləyir. 2023-cü ilin aprel ayına olan məlumata görə Vivaldi-nin 2,4 milyondan çox aktiv istifadəçisi var. Vivaldi 2014-cü ilin martında Opera Software tərəfindən bağlanan My Opera-nı əvəz edən virtual icma veb saytı kimi fəaliyyətə başlayıb. Con Stefenson von Teçner bu qərardan narazı qaldı, çünki o bu icmanın Opera veb brauzerinin nə olduğunu etməyə kömək etdiyinə inanırdı. O daha sonra qeydiyyatdan keçmiş istifadəçiləri müzakirə forumu, bloq xidməti və çoxsaylı digər praktik veb xidmətlər təqdim etməyə yönəlmiş virtual icma olan Vivaldi İcmasını yaratdı. Daha sonra 27 yanvar 2015-ci ildə Vivaldi Technologies Vivaldi veb brauzerinin ilk texniki demo versiyasını təqdim etdi.

Brave — Chromium brauzeri koduna əsaslanan Brave şirkəti tərəfindən hazırlanmış pulsuz və açıq mənbəli veb-brauzerdir. Bir çox digər brauzerlər də Chromium koduna əsaslanır,Microsoft Edge və Opera bunlardan bir neçəsidir. Reklamları və veb-sayt izləyicilərini bloklamağı ilə fərqlənir. 2019-cu ildən etibarən Brave Windows, macOS, Linux, Android və iOS üçün buraxılıb. Hazırkı versiyada partnyoru DuckDuckGo da daxil olmaqla bir qayda olaraq beş axtarış motoru mövcuddur.

Mosaic veb-brauzeri - Microsoft Windows əməliyyat sistemi üçün ilk veb-brauzer. Urbana-Şampeyndəki İllinoys Universitetinin Superkompüter Tətbiqi Proqramlarının Milli Mərkəzində (National Center for Supercomputing Applications at the University of Illinois Urbana-Champaign) işlənib hazırlanıb. İlk versiyası 1993-cü ildə buraxılıb və inkişafı 1997-ci ildə dayandırılıb. Netscape Navigator və Internet Explorer brauzerlərinin əsasında Mosaic’in ilkin kodu dayanır. İsmayıl Calallı (Sadıqov), “İnformatika terminlərinin izahlı lüğəti”, 2017, “Bakı” nəşriyyatı, 996 s.