DİL
сущ. 1. анат. мез; 2. чӀал; ana dili дидед чӀал; // рах. нугъат; 3. мез; рахунин алакьун; рахун, рахунин тегьер; acı dil туькьуьл мез; dil var bal gətirər, dil var – bəla. Ata. sözü мез ава кьил хуьдай, мез ава – кьил хадай; 4. пер. чӀал; heyvanların dili гьайванрин чӀал; musiqi dili музыкадин чӀал; 5. мез (мес. чӀагъандин, чукӀулдин ва мс.); // куьлег (тӀапӀардин); 6. геогр. мез, коса (къураматдикай гуьтӀуь мез хьиз гьуьлуьз гьахьнавай ччилин зул); 7. пер. есир (дяведа душман патан везиятдин гьакъинда малумат къачуз жедай кас); dil almaq (tutmaq) есир кьун; ** ağzı var, dili yox (ağzında dili yox) сиве мез авачир, секин, фагъир касдикай рахадамаз; al dil кил. al²; alovun dili цӀун мез, цӀун мурз; dil açmaq а) чӀал акъатун, луькӀуьнун, рахаз авалун, вичин дерт лугьун; б) мез ахъаюн, тек-тек гафар лугьуз авалун, цӀийиз-цӀийиз рахаз авалун, чӀалал атун (аял); в) мез акъудун, мез-гъвел авун, хагьиш авун, минетун; dil ağıza qoymamaq кил. dil boğaza qoymamaq; dil ağıza salmamaq кил. dil ağıza qoymamaq; dil bəlası мецин бала, мецин бала чӀугун, лагьай гафунин пис нетижа акун; dil boğaza qoymamaq мез техуьн, гзаф рахун, ара датӀана рахун; dil bulamaq са кардал гафуналди иштирак авун, садаз куьмекун макьсаддалди масадаз гаф лугьун, хагьиш авун, арачивал авун; dil çıxarmaq а) рахшанд авун, ктадун, хъачун, тупӀал элкъуьрун; б) мез акъудун, минетун; dil deyib ağlamaq лугьунариз шехьун, лугьунарун; dil göstərmək мез къалурун, мез экъисун (садак хъел кутун, садакай рахшанд авун патал); dil olmaq а) рахун, луькӀуьнун; б) минетун; dil öyrətmək кил. dil vermək б); dil pəhləvanı (ustası) мецин паливан (устӀар), рахунриз пайгар, гъиляй кар текъвер кас; dil tapmaq мез жугъурун, сад-садан гъавурда акьун, разивилиз атун; са кас рекьив гъун, рази авун патал рехъ жугъурун; dil tərpətmək а) мез юзурун, гаф лугьун, рахун; б) масадан патахъай са касдивай са шей хагьишун; dil tökmək а) мецив кьун, верцӀи гафаралди рекьив гъиз, рази ийиз ва я кьил алцурариз алахъун; // гзаф хагьиш авун, минетун; б) кил. dil deyib ağlamaq; dil tutulması мез кьун, чӀал кьун; dil uzatmaq мез яргъи авун а) лайих тушир гаф лугьун; рахадамаз кьацӀалай алатун; б) тегьне авун, ахмурун; dil vermək а) гаф гун, хиве кьун; б) сиве мез ттун, чирун, рахуниз жуьрэтлу авун; dil verməmək гаф гьалд тавун, рахаз имкан тагун, манийвал авун; dil vurmaq мецив кьун, мез-гъвел ягъун, гъилиз къачун, ширин мецивди вичин патаз чӀугваз алахъун, чирун; dil yarası мецин хер, туькьуьл гафуникай, тегьнедикай, рикӀ хуникай арадал къведай бейкефвилин гьисс; dil yetirmək а) мез ахъаюн, масадан патал садавай са затӀ хагьиш авун, лугьун; б) садахъ галаз чин-чинал акъвазна рахаз хьун, рахун; в) мез агакьарун, садахъ галаз рахунрал гьуьжетиз хьун; dildə tük bitmək мез чилел аватун, мез кьвечхел хьун, са затӀ кьадардилай артух тикрар авуникай, лугьуникай, рикӀел хкуникай ччан туьтуьниз атун; dildən demək (danışmaq) мецелди (гьакӀ са гаф хьуй лагьана) лугьун (рахун), рикӀивай лугьун (рахун) тавун; dildən düşmək мез галатун, гзаф галатун, гъилерай фин, агалхьун; dil(lər)dən düşməmək гьамиша меце(ра)л (рикӀел) алаз хьун, гьич рикӀелай алат тавун, машгьур хьун, гьамиша лугьуз (кьаз) хьун (садан тӀвар); dildən salmaq гзаф галудун, такьатдай авудун, ччандивай авун; dil-dil ötmək шаир. цӀив-цӀивар авун, чӀив-чӀивар авун, кӀелун (къушари); dilə basmaq хъсан гафаралди, мез-гъвел яна сад фикирдилай алудиз, алдахариз алахъун; dilə düşmək кил. dildən-dilə (dildən-dilə düşmək); dilə düyün düşmək кил. dildə tük bitmək; dilə gəlmək чӀалал атун, рахаз авалун, рахун, луькӀуьнун; dilə gətirmək чӀалал гъун, чӀалав кьуна рахурун, луькӀуьнарун; dilə gətirməmək мецел тагъун, лугьун лайих туширди, кутуг тавурди яз гьисабун; dil(lər)ə salmaq мецера (сивера) ттун, сиве-сара ттун, рахунрин (ихтилатрин) тема авун; dilə tutmaq мецив кьун, ширин мецивди (мез-гъвел яна) сад рекьив гъиз, рази ийиз алахъун; dilə-sözə tutmaq мецив-чӀалав кьун (кил. dilə tutmaq); dili açılmaq а) мез ахъа хьун, рахаз авалун; б) мез кьунвай касдин мез ахъа хьун, чӀал акъатун; dili ağzına sığmamaq сивив чӀиб агакь тавун, вичи-вич гзаф тарифун, дамахун (вичи-вичелди); dili batmaq кил. dili tutulmaq; dili büdrəmək мез цӀуьдгъуьнун (галкӀун), рахадамаз акахьун, гъалатӀ авун, са гафунин чкадал маса гаф лугьун; dili dolaşmaq кил. dili topuq çalmaq; dili dönməmək а) кил. dili batmaq; б) мез татун, мецел гъиз тахьун, лугьун лазим такун; dili gəlməmək а) мез татун, лугьуз тахьун, рахаз тахьун; б) кил. dili dönməmək; dili gicişmək мецик квал акатун, са затӀ лугьуз кӀан хьун; dili gödək olmaq кил. dili qısa olmaq; dili ilanı yuvadan çıxardar меци гъуьлягъ тӀеквендай акъудда, гъуьлягъдин мез гвай инсан (мецел пайгар касдин, мецин устӀардин гьакъинда); dili qısa olmaq мез куьруь хьун (садан патав тахсиркар тирвиляй ва я арада чинеба сир авайвиляй гаф лугьуз, рахаз жуьрэт тавун); dili qısalmaq мез куьруь хьун (вичин тахсир, нуксан чизвайвиляй садахъ галаз рахаз жуьрэт тавун, рахаз регъуь хьун); dili qurumaq а) мез кьуру хьун, мез кьурун, мез кьун; чӀал кьун; б) къаргъишун манада: dilin (dilim) qurusun! мез кьурай ви! (зи!); dili söz tutmamaq гаф-гафунив (чӀал-чӀалав) татун, мецел гаф атун тавун, са себеб аваз рахаз тахьун, чӀал кьун; dili topuq vurmaq (çalmaq) мез галкӀун (кил. dili büdrəmək); dili tutmamaq кил. dili tutulmaq; dili tutulmaq мез кьун, чӀал кьун, рахаз тахьун; dili uzun olmaq мез яргъи хьун а) гьар са жигьетдай вич вине хьун чизвайвиляй гьахълу кас хьиз жуьрэтлудаказ рахун; б) дамах авун, дамахун; dilimin ucundadır рикӀел ала, мецел къвезвач (са гаф ва я тӀвар бегьем рикӀел техкъведамаз лугьудай ибара); dilin yansın кил. dilin qurusun; dilində (dilinə) tük (ot) bitmək кил. dildə tük bitmək; dilindən daş asılmaq сивел дапӀар алаз хьун, кисун, рахун тавун, чуькьни тавун, сивни ахъай тавун; dilindən düşməmək мецел (сивел) алаз хьун, гьамиша тикрар авун; dilindən qaçırmaq кил. ağız (ağzından qaçırmaq); dilindən qıfıl götürülmək кил. dili açılmaq а); dilinə düyün düşmək мецел тӀвал фин (кил. dildə tük bitmək); dilinə gətirmək а) мецел гъун, рахун, лугьун; б) лугьун кутугайди яз акун; dilinə qıfıl vurmaq сивиз дапӀар ягъун; рахаз, сив ахъайиз тагун; кисарун; dilinə qıfıl vurulmaq кил. dilindən daş asılmaq; dilinə pay çıxmaq кил. dilinə düyün düşmək; ...dilinə salmaq ...меце (...сиве) ттун, сиве-сара ттун; фитнедин, ихтилатрин, рахунрин тема авун; dilinə vurmaq мецез ягъун, дадуниз килигун; dilinə vurmamaq (dəyməmək) мециз ягъун тавун (меце акьун тавун), тӀуьн (хъун) тавун, дадуниз килик тавун, дад чир тахьун; dilini açmaq мез ахъаюн (мез кьунвай, рахазвачир, лал хьанвай касдин); dilini ağzında saxlamaq кил. dilini saxlamaq; dilini bağlamaq а) мез кьун, ван кьун, кисарун, рахаз тагун, кисуниз мажбур авун; б) мез кутӀунун (жадудивди, дуьадивди зарарлу са таъсирдин вилик пад кьун); dilini bilmək чӀал чир хьун (чирун) а) кьил акъудун, садан чӀал (сир) чиз хьун; б) рехъ чир хьун, тегьер чир хьун; dilini boğazından çıxarmaq мез кӀалхандай акъудун а) гзаф зулумдалди рекьин; б) кӀеви жаза гун; dilini dişləmək мез кӀасун а) гаф юкьвалай атӀун, гафунин кьулухъ кьил хкун тавун; б) рикӀелай алатнавай са затӀ садлагьана рикӀел хтун, фикирдиз хтун; dilini kəsmək а) мез кьун, ял кьун, рахун тавуниз, кисуниз мажбур авун; кисарун; б) мез кьун, ял кьун, кисун, рахун тавун; dilini könlü ilə bir eləmək мезни рикӀ сад авун, гафарни крар сад хьун; dilini qarnına qoymaq мез къене тун, ял кьун, рахун тавун, кисун; dilini saxlamaq мез хуьн, са гаф лугьуникай къакъасун, рахун тавун, кисун; dilini tapmaq (tutmaq) кил. dil tapmaq; dilinin ucuna gəlmək мецин кӀуфал атун, лугьуз кӀанз лугьуз тахьун ва я лугьун тавун; dilinin üstündə dil bitmək кьадардилай артух рахадай, сивел кири алачир, кьаркьар касдин гьакъинда; dillər əzbəri, yaxud dillərdə əzbər (dastan) olmaq гзаф машгьур хьун, сивяй-сивиз фин, са касдин (ва я затӀунин) гьакъинда вири рахаз хьун, виридаз хуралай хьун, мах хьун; dillərdə gəzmək (dolaşmaq) а) кил. dillərə düşmək; б) сивера гьатун, жемятдин арада рахаз хьун, чав гьатун; dillərdə söylənmək кил. dillərə düşmək; dillərə düşmək мецера гьатун, элдин меце гьатун, машгьур хьун, чав акъатун, чукӀун; nə dil bilsin, nə dodaq. Ata. sözü са къван кӀаник, са къван винел (садазни лугьун тавун, чинеба хуьн лазим тир ихтилатдин, сирдин гъакъинда); ölü dil лингв. кьенвай чӀал (алай девирда садни рахазмачир, анжах къадим гуьмбетрин кхьинрал аламай чӀал, мес. латин чӀал); sümüksüz dil кӀараб квачир мез (сивел атайвал рахадай, сивик пад квачир касдин гьакъинда); ümumi dil (tapmaq) умуми чӀал (мез жугъурун), сад-садав туькӀуьн, разивилиз атун.