etnos

Etnos (yun. ἔθνος / éthnos, azərb. xalq‎) — sözün dar mənasında, nisbətən sabit xüsusiyyətləri olan mədəniyyət və psixikaya malik, habelə öz vəhdətini insanların başqa qruplarından fərqləndirən, bir dildə danışan insanların tarixən yaranmış məcmusu. Etnos üzvlərinin öz qrup vəhdətini dərk etmələrinə etnik özünü dərketmə deyilir; bunun da zahiri əlaməti özünü adlandırma — etnonimdir. Etnosun sabitliyi bir sıra amillərlə, ilk növbədə endoqamiya ilə bağlıdır. Etnos üçün varislik, fasiləsiz inkişaf, habelə zaman çərçivəsində dəyişmə səçiyyəvidir. Bütün bunlara etnik (etnogenetik) proseslər deyilir. Həmin proseslər nəticəsində yeni etnik hala keçid baş verə bilər. Etnoqrafik tədqiqat obyekti mənasında etnos termini XX əsrin əvvəlində yaranmış və rus alimi S.M.Şirokoqorovun (1887—1939) adı ilə bağlıdır. Etnik proseslərin içərisində konsolidasiya və assimilyasiya xüsusi yer tutur.

Etnosentrizm (Yunanca ethnos tayfa, qrup, xalq; lat. centrum mərkəz, cəmləşmə) — insanın onu əhatə edən gerçəkliyi, özünün də aid olduğu və etalon kimi götürdüyü etnik birliyin mövqeyindən qiymətləndirməsi və qavraması meylidir. Etnosentrizm — etnopsixologiyanın təhlil vahidi olub, onun istifadə etdiyi əsas anlayışlardan biridir. Etnosentrizm anlayışını elmə ilk dəfə 1883-cü ildə avstriyalı sosioloq İ. Qumploviç gətirmişdir, amerikan alimi U. R. Semner isə 1906-cı ildə həmin anlayışdan geniş surətdə istifadə etmişdir. U. R. Semner hesab edirdi ki, etnosentrizm fərdin hər şeyin mərkəzində öz qrupunu qoyması və ətrafda baş verən hadisələri onunla ölçməsi, ona istinad edərək qiymətləndirməsi meylidir. Etnosentrizm _ fərdin və ya qrupun ətraf mühitdə baş verən sosial hadisələri aid olduğu qrupun norma və dəyərləri əsasında qavraması, qiymətləndirməsi və münasibət bəsləməsindən ibarət olan hadisədir. Bu zaman fərd aid olduğu mədəniyyətin dəyər və normalarını ideal və daha düzgün hesab edir, ona uyğun gəlməyənləri isə gerilik, elmdən, mədəniyyətdən uzaq olan, vəhşilik kimi qiymətləndirir. Əksər hallarda bu termin neqativ məna kəsb edir və bir insanın təsirinə məruz qaldığı sosial mühitin diktəsinə uyğun olaraq başqa bir insanı başa düşməmək kimi izah olunur. Sovetlər dönəmində sovet tədqiqatçıları etnosentrizmi neqativ sosial hadisə hesab etmiş və onu millətçilik, rasizmlə eyniləşdirmişlər. Etnosentrizmi, yalnız, neqativ aspektdən qavramaq və izah etmək heç də düzgün deyildir.

Etnosid (yun. ἔθνος — xalq və lat. caedo — öldürürəm) — xalqın özünəməxsus şüuru, milli kimliyini məhv etmək siyasəti. Etnosid həm assimilyasiya siyasəti ilə, həm də köhnələrin (və ya onların bir hissəsinin) şəxsiyyətlərinin məhv edilməsi və ya dəyişdirilməsi yolu ilə yeni millətlərin formalaşması prosesində həyata keçirilə bilər. Etnocidin qurbanı olmuş xalqlar ümumiyyətlə tarixi yaddaşını və ya bunun əhəmiyyətli bir hissəsini itirirlər, bəzi hallarda öz adlarını, dillərini, mədəniyyətlərini, dinlərini itirir və bunlarla əlaqəli olaraq tabe onları etnosidə məruz qoyan, məzlum mövqe tutur. == Etimologiyası == 1943-cü ildə "Yunan sözü genos (irq, tayfa) ve latin cide (cinayet)" birliyi olaraq soyqırımı icad edən dilçi və hüquqşünas Rafael Lemkin, Yunan sözünü istifadə edərək eyni konsepsiyanı təmsil edən alternativ forma olaraq Etnosid təklif etdi. Bununla birlikdə, soyqırım termini etnosiddən daha çox yayılmışdır. == İstifadəsi == Hələ 1933-cü ildə vəkil Rafael Lemkin soyqırımın mədəni bir komponentini təklif etdi və onu “mədəni soyqırım” adlandırdı. O vaxtdan bəri, bu termin mədəni irsin məhv edilməsinə etiraz olaraq istifadə edilən bir ifadə olaraq ritorik dəyər qazandı. 1948-ci il Soyqırımı Konvensiyasının inkişaf etdiriciləri bu terminin istifadəsini nəzərdən keçirdilər, lakin baxılmaqdan kənarlaşdırdılar .

Etnososiologiya (etnik sosiologiya) — müxtəlif etnik mühitlərdə sosial prosesləri və fenomenləri və sosial qruplardakı etnik prosesləri öyrənən Rus sosiologiyasında bir fən. Cəmiyyətin ən sadə etnik qruplardan mürəkkəb müasir sosial sistemlərə çevrilməsini araşdırır. Qərb sosiologiyasında bu istiqamət daha çox irqi və etnik münasibətlər sosiologiyası adlanır. Etnik sosiologiya — sosiologiyanın bir hissəsidir, onun istiqamətlərindən biridir (ailənin sosiologiyası, kənd sosiologiyası və s. kimi). Etnososiologiyanın predmeti etnik qrupların inkişafı və fəaliyyətinin sosial aspektləri, şəxsiyyəti, maraqları və özünütəşkiletmə formaları, kollektiv davranış qaydaları, etnik qrupların qarşılıqlı əlaqələri, daxil olan şəxsiyyət, bu qruplar və sosial mühit münasibətlərinin öyrənilməsidir. == Etnososiologiyanın əsas anlayışları == Etnososiologiyanın əsas anlayışları etnos, insanlar, millət, vətəndaş cəmiyyəti, qlobal cəmiyyətdir. Etnososioloqlar tərəfindən hazırlanmış bəzi mövzular: əhalinin sosial quruluşuna və miqrasiyasına etnik amillərin təsiri; əmək resurslarının etnik mənsubiyyəti nəzərə alınmaqla istifadəsi və rasional bölgüsü; etnik kimliyin, millətlərarası münasibətlərin sosial determinizmi; millətlərarası münaqişələr; sosial istiqamətlərdəki dəyər yönümlərinin etnik xüsusiyyətləri, davranış stereotipləri, mədəni maraqlar və ehtiyaclar; iki dillilik də daxil olmaqla etno-linqvistik proseslər == Azərbaycanda etnososiologiya == === Tarixi === Azərbaycanda etnik sosiologiya etnoqrafiya elminin bir istiqaməti kimi ötən əsrin 80-ci illərinin birinci yarısında, SSRİ-də etnososioloji tədqiqatların keçirildiyi zaman inkişaf edib. Etiraf edək ki, Azərbaycanda Özbəkistan, Gürcüstan və Estoniyadakı kimi genişmiqyaslı etnososioloji tədqiqatlar keçirilməmişdir. Azərbaycanda bu cür tədqiqatın keçirilməsinə dair hazırlıq işləri başa çatmamışdır ki, bu da 80-ci illərin sonlarında mövcud olan mürəkkəb sosial-siyasi proseslərlə bağlıdır.

Etnosemiotika semiotika anlayışlarını etnoqrafik metodlarla əlaqələndirən intizam perspektividir. == Ümumi baxış == Alqirdas Culyan Qreymas və Cozef Kortiz ilk dəfə etnosemiotikanı semiotikada və dildə müəyyən etmişlər: analitik lüğət. "Etno-semiotika həqiqətən avtonom semiotika deyil. Əgər belə olsaydı, o, etnologiya və ya antropologiya adı altında artıq qurulmuş, semiotikanın özünün yaranmasına töhfəsi xeyli olan bilik sahəsi ilə rəqabətdə olardı. Daha doğrusu, maraqların və metodik məşğələlərin imtiyazlı sahəsi olardı. Ümumi semiotikanın linqvistik olmayan (gestual, somatik və s.) sintaqmatik birləşmələrin diskurs və ya mətn kimi işlənməsinə icazə verdiyini nəzərə alsaq, etno-linqvistika sahəsi genişlənə bilər. Etnosemiotika; hələ də nadir hallarda rast gəlinən ritual və mərasimlərin təhlili bizi etnologiyanın yenidən işarələmə davranışının ümumi modellərinin qurulması üçün imtiyazlı məkana çevrilə biləcəyini düşünməyə vadar edir." 2000-ci illərdə İtaliyada Maurizio del Ninno, Tarkisio Lansioni və Françesko Marskianinin araşdırmaları sayəsində bu fənnə maraq yenilənib. Françesko Marskianinin rəhbərliyi ilə 2007-ci ildə Boloniyada müxtəlif tədqiqat sahələrində fəaliyyət göstərən Boloniya Universitetinin Etnosemiotik Mərkəzi (CUBE) yaradılmışdır. 2015-ci ildə "CUBE" təcrübəsi "Quaderni di Etnosemiotica" seriyasına və Etnosemiotika laboratoriyasına gətirib çıxardı. == Sorğu sahələri == Etnosemioloq etnoqrafik metodların müşahidəsi və tətbiqi yolu ilə konkret mədəni kontekstdə fərdiləşən işarələyici sistemləri təhlil edir.