HİPOTEZ

Hipotez (q.yun. ὑπόθεσις — "əsas", "təxmini fikir") — təxmin edilmə, fikrə gəlmə, təsdiq edilməmiş iddia. Elmdə hipotez anlayışı çox vaxt təbiətin, yaxud ictimai həyat hadisələrinin hər hansı bir sahəsini izah edən fərziyə kimi başa düşülür. Hadisəni izah etmək, onun səbəbini, başqa hadisə və proseslərlə qanunauyğunluq əlaqəsini aşkara çıxarmaqdır. Buna görə də, hipotez əksər hallarda elmin həqiqi müddəalarına zidd gəlməyən, lakin müəyyən hadisələr və prosesləri doğuran səbəb haqqında irəli sürülən, sübut olunmasına ehtiyac duyulan fərziyyə hesab olunur. Bir qayda olaraq hipotezlər bir sıra müşahidə və nümunələrə söykənməli və həqiqətə oxşamalıdırlar. Hipotezlər ya təsdiq edilməli və fakta çevrilməli və ya da rədd edilərək əsassız iddia cərgəsinə keçməlidirlər. Elmi tədqiqatlarda hipotezlər müəyyən sayda müşahidələr, təcrübədən alınan nəticələrə əsaslanan mülahizələrin müəyyən edilməsi deməkdir. İrəli sürülən hipoteziərin yoxlanılması xüsusi eksperimentlərin gedişində həyata keçirilə bilər. Təsdiq edilməmiş və rədd ediməmiş hipotez açıq problem adlanırlar.

Nebulyar hipotez (lat. nebula – dumanlıq) — kosmoqonik hipotez. Bu hipotezə görə Günəş sistemi və ya ümumiyyətlə səma cisimləri seyrək dumanlıqdan əmələ gəlmişdir. Bu termin planetlərin közərmiş qaz dumanlığından əmələ gəlməsini fərz edən Laplas hipotezi, müəyyən qədər planetlərin toz dumanlığından əmələ gəldiyini ehtimal edən Kant hipotezi ilə əlaqədar olaraq yaranmışdır. Bu hipotez 1734-cü ildə Emmanuil Svedenborq tərəfindən irəli sürülmüşdür. 1755-ci ildə Svedenborqun işi ilə yaxından tanış olan İmmanuil Kant bu hipotezi inkişaf etdirdi. O, hesab edirdi ki, dumanlıq yavaş-yavaş fırlanaraq sıxılır və cazibə qüvvəsi sayəsində yastılaşır. Zaman keçdikcə isə ondan planetlər və ulduzlar yaranır. Bənzər model 1796-cı ildə Pyer-Simon Laplas tərəfindən təklif olunmuşdur. Əvvəlcə hipotez yalnız Günəş sisteminə aid edilsə də, nəticədə bütün kainata şamil edilməyə başlandı.

Ad hoc hipotezi (ad hok kimi tələffüz olunur; lat. ad hoc — "məqsədəmüvafiq") — elm və fəlsəfədə nəzəriyyəni yanlışlanmadan xilas etmək üçün ona əlavə edilən hipotez. Çox vaxt ad hoc hipotez nəzəriyyədə gözlənilməyən anomaliyaları dəyişdirilməmiş formada kompensasiya etmək üçün istifadə olunur. == Elmi ictimaiyyətdə == Elm adamları tez-tez onları dəstəkləmək üçün tez-tez, dəstəklənməyən düzəlişlərə arxalanan nəzəriyyələrə şübhə ilə yanaşırlar. Bunun səbəbi, əgər nəzəriyyəçi bunu seçirsə, onların əlavə edə biləcəyi ad hoc fərziyyələrin sayında heç bir məhdudiyyət yoxdur. Beləliklə, nəzəriyyə getdikcə mürəkkəbləşir, lakin heç vaxt saxtalaşdırılmır. Bununla belə, bu, çox vaxt nəzəriyyənin proqnozlaşdırıcı gücünə baha başa gəlir. Ad hoc fərziyyələr çox vaxt psevdoelmi subyektlər üçün xarakterikdir. Ad hoc fərziyyə mütləq yanlış deyildir; bəzi hallarda nəzəriyyəyə cüzi dəyişiklik etmək ehtiyacı yaranır. Məsələn, Albert Eynşteynin statik bir kainata icazə vermək üçün ümumi nisbilik nəzəriyyəsinə kosmoloji sabiti əlavə etməsi ad hoc idi.

Berç və Svinnerton-dayer hipotezi — elliptik əyrilərin xüsusiyyətlərinə dair riyazi hipotez, minilliyin həll olunmamış məsələlərindən biri (onun həlli üçün Kleya İnstitutu tərəfindən 1 milyon dollar mükafat təklif edilmişdir). Bu hipotez elliptik əyrilərin ranqını hesablamaq üçün nisbətən sadə bir ümumi üsuldur.

Erməni hipotezi — proto-hind-avropa xalqının birinci vətəninin "Şərqi Anadolu, Şimali Mesopotamiya və Qafqazın cənub hissələri" olduğunu və proto-Hind-Avropa dilinin (PHA) təxminən eramızdan əvvəl V-IV minillikdə bu regionlarda danışıldığını göstərən bir hipotez. Bu hipotez 1985-ci ildə gürcü Tamaz Qamkrelidze və rus filoloqu Vyaçeslav İvanov tərəfindən irəli sürülmüşdür. Termindəki "erməni" adı bir toponimə, yəni Ermənistan yaylasına aiddir. Kurqan fərziyyəsi proto-hind-avropalıların mənşəyini və vətənlərini izah etmək üçün ümumi qəbul edilmiş fərziyyə olsa da, yeni DNT tədqiqatları bu xalqların mənşəyini Qafqaz regionuna bağlayan fərziyyələrə marağı artırmışdır. Fərziyyəyə görə, proto-Anadolu dilləri eramızdan əvvəl 4000-ci ildə PHA-nı tərk edərək Anadoluya köç etmiş və sonrakı mərhələlərdə yunan-erməni-hind-iranlılar, kelt-italik-toharlar və balt-slav-germanlar adlı üç fərqli Hind-Avropa dillərinin Avrasiyada yayılmasına şərait yaratmışdırlar.

Sıfır hipotezi — statistikada seçilmiş təsadüfi verilənlərin paylanma ehtimalının yoxlanmasıdır. Çox vaxt sıfır hipotezi kimi araşdırılan parametrlər arasında asılılığının və ya korrelyasiyanın olmaması, iki və daha artıq seçimlərdəki qiymətlərin fərqli olmaması götürülür. Elmi araşdırmalarda hipotezin yoxlanması onun mövcud olmamasını, daha doğrusu onun mövcud parametrlərlə əlaqədə olmamasını sübur etməyə gətirilir. Bu halda başqa hipotez- sıfır hipotezini inkar edən konkurent hipotezdən istifadə edilir. Əliyev, R. Maşınqayırma leksikonu. Bakı: Apostroff, I hissə, 2012.427 s. Şahbazov, Ə. Ehtimal nəzəriyyəsi və riyazi statistika: ali məktəblər üçün dərslik / red. M. Bunyatov. Bakı: Maarif, 1973. 577s.

Səmərəli bazar hipotezi (ing. efficient market hypothesis, EMH) — bütün əhəmiyyətli məlumatların qiymətli kağızların bazar qiymətində dərhal və tam əks olunduğu fərziyyə. Effektiv bazar fərziyyəsinin zəif, orta və güclü formaları var. Bu fərziyyə amerikalı iqtisadçı Yucin Fama tərəfindən tərtib edilmişdir. Səmərəli bazar fərziyyəsi aşağıdakı kimi formalaşdırıla bilər: bazar hər hansı bir məlumatla bağlı o zaman səmərəli olur ki, o, aktivin qiymətində dərhal və tam əks olunsun. Bazar səmərəliliyinin üç formasını ayırmaq adətdir: səmərəliliyin zəif forması, əgər bazar aktivinin dəyəri bu aktivlə bağlı keçmiş məlumatları tam əks etdirirsə (hazırda bazarın keçmiş vəziyyəti, ilk növbədə valyuta məzənnəsinin dinamikası və ticarətin həcmi haqqında ictimai məlumat, maliyyə aktivi); səmərəliliyin orta forması, əgər bazar aktivinin dəyəri təkcə keçmişdə deyil, həm də ictimai məlumatları (hazırda ictimailəşən, cari mətbuatda verilən cari məlumatlar, şirkətlərin hesabatları, dövlət rəsmilərinin çıxışları, analitik proqnozlar) tam əks etdirirsə. və s.); səmərəliliyin güclü forması, əgər bazar aktivinin dəyəri bütün məlumatları - keçmiş, ictimai və daxili məlumatları (rəsmi mövqeyə və ya digər hallara görə dar bir dairəyə məlum olan insayder məlumatları) tam əks etdirirsə. Maliyyə bazarlarının real davranışı ilə səmərəli bazar fərziyyəsi arasında empirik uyğunsuzluq. Effektiv bazar nəzəriyyəsi bazar baloncuklarının mövcudluğunu inkar edir. Yəni, fərziyyəyə görə, bazarda bütün qiymətlər mövcud məlumat və ondan əldə edilə bilən fərziyyələrlə bağlıdır.

Pikok—Vayzmen hipotezi (Pikok—Vaysmen hipotezi, Pikok—Vaysmen modeli, Pikok—Vayzmen nəzəriyyə, ing. Peacock-Wiseman Hypothesis) — özəl sektorun dövlət sektoru ilə əvəzlənməsinin təsiri ilk dəfə ingilis iqtisadçıları Alan Pikok və Cek Vayzmen tərəfindən 1961-ci ildə öz işlərində təqdim edilmişdir. Müəlliflər qeyd ediblər ki, böhran dövründə (müharibə illəri, aclıq, sosial kataklizmlər) ölkələr dövlət xərclərini artırır, dövlət xərcləri əhəmiyyətli həddə qədər artır, vergi dərəcələri artırmağa məcbur olur və müvafiq olaraq özəl xərclər azalır. Özəl xərclərin dövlət xərcləri ilə əvəzlənməsi effekti var. Bu fərziyyə ilk dəfə ingilis iqtisadçıları Alan Peacock və Jack Wiseman tərəfindən 1961-ci ildə “Birləşmiş Krallıqda dövlət xərclərinin yüksəlişi” adlı əsərində irəli sürülmüşdür. Müəlliflər böhran dövründə (müharibə illəri, aclıq, sosial kataklizmlər) ölkələrin dövlət xərclərini artırdığını, dövlət xərclərinin əhəmiyyətli səviyyəyə yüksəldiyini, vergi dərəcələrinin artmağa məcbur edildiyini və müvafiq olaraq özəl xərclərin azaldığını qeyd etmişlər. Özəl xərclərin dövlət xərcləri ilə əvəzlənməsi effekti var A. Pikok və C. Vayzmenin işinə görə, böhran dövründən sonra daha yüksək dövlət xərclərinin dəstəklənməsinin səbəbləri: əvvəllər mövcud olmayan əhəmiyyətli iri layihələri maliyyələşdirmək imkanı; artıq başlanmış layihələrin dəstəklənməsi zərurəti, dövlətin üzərinə götürdüyü yeni öhdəliklər.

"Xoşbəxtlik hipotezi: qədim müdriklərdə müasir həqiqət axtarışı" (ing. The Happiness Hypothesis) ― Conatan Haydt tərəfindən 2006-cı ildə geniş auditoriya üçün yazılmış psixologiya üzrə kitab. Burada Haydt qədim mütəfəkkirlərin – Platon, Budda, İsa Məsih və başqalarının irəli sürdüyü “nəhəng ideyalardan” bir neçəsini təsvir edir, onları elmin işığında tədqiq edir və onlardan müasir həyatımıza aid olan nəticələr çıxarır. Kitabın mərkəzində fəzilət, xoşbəxtlik, özünü dərketmə və məna anlayışları dayanır. == Fəsillərin məzmun == === Giriş. Nə qədər az bilsən, bir o qədər möhkəm yatarsan === Girişdə əvvəlcə izah edilir ki, müəllifin məqsədi müasir insanlar üçün mövcud olan sonsuz “müdrikliyi” hər fəsildə bir olmaqla 10 böyük ideyaya ayırmaqdır. Girişin qalan hissəsi bu on fəslin qısa icmalını təqdim edir. Birinci fəsildə hər bir insanın iki hissədən ibarət olması təsvir edilir: əsas instinktlərimizi özündə birləşdirən primitiv hissə və instinktləri idarə etməyə çalışan yüksək inkişaf etmiş hissə. 2-ci fəsil göstərir ki, instinktlərə nəzarət etməyə çalışmaq həddindən artıq narahatlığa gətirib çıxarır, ancaq insan özünü bu narahatçılıqdan yayındırmaq üçün müxtəlif üsullardan, məsələn, meditasiyadan istifadə edə bilər. Üçüncü fəsil insanın digər insanlarla münasibətlərinə həsr olunub və Əxlaqın Qızıl Qaydası ilə başlayır: özünüzə rəva bilmədiyinizi başqalarına da rəva bilməyin.