İYƏ

Ev iyəsi — türk xalq mədəniyyətində evin qoruyucu ruhu. Üy (Uy, Oy, Öy) iyəsi olaraq da tanınır. Moğollar Gər (Ker) Ezen deyərlər. == Xüsusiyyətləri == Hər ev üçün fərqli bir iye vardır. Bəzən bir ilan olaraq betimlenir. Evdə görülən ilanın bərəkət gətirəcəyinə inanılır. Onu öldürmədən çölə çıxarmaq lazımdır. Beləcə o da heç kimə zərər verməmiş olar. Əks halda evin bərəkəti qaçır. Qısa boylu bir kişi şəklindədir.

Yer iyəsi — türk, altay və monqol mifologiyalarında ərazi və torpağın qoruyucu ruhu. Cer (Çer) iyəsi də deyilir. Eyni mənalı olaraq Orun (orın, Urun, urine) iyəsi təbiri də istifadə edirlər. Moğollar Gazar Ezen deyərlər. Torpağın qoruyucu ruhudur. == Xüsusiyyətləri == Hər ərazinin, hər tarlanın fərqli bir iyəsi vardır. Olduqca iri bədənli, uzun boylu və geniş addımlar atan orta yaşlı bir qadındır. Əkili tarlaları qoruyar. Tarla iyəsi adlı başqa bir iye də bənzər xüsusiyyətlərə malikdir. Hər il hasattan əvvəl qurban verilir.

Avul iyəsi - türk ve monqol mifologiyasında kəndin qoruyucu ruhudur. Avıl iyəsi də deyilir. Moğollar Ayıl Ezen deyərlər. == Xüsusiyyətləri == Hər kənd üçün ayrı bir iye vardır. Kənd anlayışı məskun mədəniyyət ilə ortaya çıxmış lakin bu yerleşiklik yenə də "yörük" həyat formasına bağlı olaraq qışda bir yerdə yazın fərqli bir yerdə yerləşmə formasında yarı köçəri bir tətbiqə çevrilmişdir. Yazın yüksək və sərin, heyvanların daha yaxşı yayılabiceği yerlərə (Yazla / Yayla), qışda isə gizli və qoruyucu bölgələrə (Kışla) çevrilməli olaraq göçülmüştür. Bəzən "Bucak iyəsi" təbiri də istifadə edilər. Anadoluda Bucak sözcüyü kiçik bir məna sürüşməsi ilə ilçədən kiçik, kənddən böyük vahid (Nahiyə) üçün istifadə edilməyə başlamışdır. Lakin təxminən bir mənala kəndin qoruyucu ruhu olduğu aydın olmaqdadır. Hətta az istifadə edilməklə birlikdə Güzlek (Payızda qalınan yer) və Köklek (Yazda qalınan yer) sözləri də mövcuddur.

Bulud iyəsi - türk və altay mifologiyasında buludun qoruyucu ruhu. Bulut iyəsi və ya Bolıt iyəsi olaraq da deyilər. Yağış iyəsi ("Yağmur iyəsi") yəni yağışın qoruyucu ruhu da buludlara asılıdır. Bundan başqa diqqət çəkici və buludlarla əlaqədar olan iyeler bunlardır. (Bulud iyəsiylə əlaqəli olan Ətin "göy gurultusu" sözü Sibirdəki Ətin adlı üstün varlığı / ruhu da ağla gətirir.) Ətin / Eten iyəsi: Göy gurultusu ruhu. Ayanga / Ayunga iyəsi: Göy gurultusu ruhu. Çakılgan / Çağılgan iyəsi: İldırım ruhu. İldırım / Yıldırım iyəsi: İldırım ruhu. Şimşək / Şüğşek iyəsi: Şimşək ruhu. Yaşın / Yışın iyəsi: Şimşək ruhu.Bulud Qızları adı verilən ruhların da Bulud iyəsi ilə əlaqəli olma ehtimalı vardır.

Eşik iyəsi — türk xalq inancında eşiyin qoruyucu ruhu. Eşgik iyəsi və ya Esik iyəsi olaraq da deyilər. Astana iyəsi və ya Bosaqa (Busağa, Busava, Bosaha, Bosaka) iyəsi ifadələri də istifadə olunur. Monqollar Bohogo Ezen deyərlər. == Xüsusiyyətləri == Hər eşiyin qoruyucu bir ruhu vardır. Bu ruh eşikdə yatar. İnəklərin çaşmadan evlərini tapmalarını təmin edər. Heyvanları qoruyar. Eşikdə oturmaq, eşikdə danışmaq yaxşı sayılmaz, bunun səbəbi ruhun orada olmasıdır. Eşiyin bəxtlə də əlaqəsi vardır.

Göl iyəsi — türk və altay mifologiyasında gölün qoruyucu ruhu. Köl (Kül) iyəsi də deyilir. Hər göl üçün fərqli bir iye vardır. Çuların ilk atası və yer tanrısının məzarı, bir göl içində, bir ağac dibindeydi. Oğuz Xan ilk yoldaşını bir gölün ortasındakı adada iştirak edən bir ağacın kovuğunda tapmışdır. Göllərdə pəri qızlarının oynaştığı və kişiləri aldadaraq suyun dərinliklərinə çəkərək boğdukları deyilər. == Etimologiya == (Göl/Köl) kökündən törəmişdir. Sərinlik, kuytuluk kimi mənaları vardır. == Mənbə == Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.) Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.

Ocaq iyəsi — türk, tatar və altay xalq inancında ocaq ruhu. Ocaq (Ocak, Ocag, Oşak, Oçok, Osak, Öcek) iyəsi olaraq da bilinir. Monqollar Qulamta (Qolumta, Xolomta, Holumta) Ezen olaraq xatırlayarlar. Ocağın qoruyucu ruhudur. Hər ocaq üçün fərqli bir iye vardır. Türk mədəniyyətində ocaq çox əhəmiyyətli bir yerə malikdir, evin ən əhəmiyyətli ünsürü olduğu kimi məcazi ev mənasına da gəlir. Ateşe hörmət göstərilməsi lazımdır. Ocaq və atəşi müqəddəs qəbul edilir. Eyni şəkildə ocağın üzərinə qoyulan üç ayaqlı qazanlar da əhəmiyyətli bir yerə malikdir. Azərilər ocağa su dökmeyip özbaşına sönmesini gözləyərlər.

Oymaq iyəsi — türk, monqol və altay mifologiyalarında qəbilənin və ya tayfanın qoruyucu ruhu. Oymaq iyəsi və ya Oyu (Oyuv, ​​Uyıv) iyəsi olaraq da bilinər. Bəzən Uruk (Uruğ, Urıv) iyəsi təbiri də bənzər bir məna ifadə etmək üçün istifadə edilir. Monqollar Aymag Ezen olaraq bilərlər. Hər tayfanın fərqli bir qoruyucu ruhu vardır. Türklərdə ailə və sülalə kimi alt birimleden sonra ictimai təşkilatlanmanın ilk mərhələsi oymaqlardır. Türklərdə bir çox boyun və ya oymağın qurucusu olan və öz adını daşıyan bir atası vardır. Bu ata ümumiyyətlə o boyun və ya oymağın qoruyucusu olaraq qəbul görər. Məsələn: Qazax Xan: Qazaxların atası olaraq qəbul edilir. Qıpçaq (Qıfçax) Xan: Qıpçaq boyunun atasıdır.

Qıla iyəsi - Altay xalq inancında heyvanlar ruhu. Gul (Kölö, Kiğil, Kığıl, Kölük, Kölik) iyəsi olaraq da bilinir. Heyvanların qoruyucu ruhdur. Hər heyvan üçün fərqli bir iye vardır. Kimi yerlərdə bu ruh eyni zamanda bir şamana aiddir. Vəhşi bir heyvan görünüşündədir. Şamanın sağlamlığını qoruyur. Bu ruhların gerçək görüntülərini şamanların özləri belə görə bilməzlər. Bu ruhlar dağlarda gizlənirlər və yerlərini kimsə tapa bilməz. Bu ruhun başına nə gəlirsə şamanın başına da eynisi gəlir.

Söğök iyəsi — türk və altay xalq inancında qəbiristanlığın qoruyucu ruhu. Qur iyəsi və ya Gömüt iyəsi olaraq da bilinər. Ölənlərin ruhlarını cinlərdən qoruyarlar. Onların necə bir qılıqda olduğunu ümumiyyətlə kim bilə bilməz. Məzarlara hörmətsizlik göstərən insanlara müsəllət olur, başlarına fəlakət gətirərlər və bu insanların yatağa düşdükdən sonra öləcəklərini inanılar. Qəbiristanlıqda yaşayan iyelerin dincliyini pozmamaq üçün, qəbiristanlıqlarda hörmət olunmalıdır. Bundan başqa qəbiristanlıqda yatmaq və yemək yaxşı deyildir və Günəş batdığı zaman da qəbiristanlığa girilməməlidir. == Etimologiya == Söğök: (Sög/Sök) kökündən törəmişdir. Qəbiristanlıq deməkdir. Yandırmaq, ocaq mənalarıyla də əlaqəlidir.

Tarla iyəsi — türk, tatar və altay xalq inancında tarla ruhu. Tarıq iyəsi və ya Tala (Tele) iyəsi olaraq da bilinər. Basu iyəsi və ya Etiz iyəsi ifadələri də istifadə olunur. "Tarla Gözətçisi"" olaraq da adlandırılar. Tarlanın qoruyucu ruhudur. Qır saçlı yaşlı bir qadındır və Uruq adlı bir ağacda oturur. Uzun qollu olduğu üçün göyə uzanıb buludları sıxaraq yağış yağdırar. Buna görə qonşu tarlaların iyeleri arasında döyüş çıxar. == Əkin iyəsi == Əkin iyəsi - türk və tatar mifologiyasında əkin ruhu. Tarla iyəsi ilə əlaqəli və çox bənzər bir varlıqdır.

Yol iyəsi - türk ve altay mifologiyasında yol ruhu. Col (Zol) iyəsi də deyilir. Yolların qoruyucu ruhudur. Hər yol üçün fərqli bir iye vardır. Yol eyni zamanda qanun və nizamı, xoşbəxtlik və rahatlığı təmsil edir. Taleh və düzgünlük kimi anlayışları içərisində saxlayır. Yol doğru bilinəni etmək deməkdir. Yol iyəsi, pis niyyətli insanları hər gün getdikləri yoldan şaşırtabilirmiş. Heç gözlənilməz bir anda bu cür insanlar bildik bir yoldan gedərkən özlərini qaranlıq meşə içində bulurlarmış. Bəzən də qar fırtınasında insanlar evləri ətrafında dolanıb dayanarlar, evə gələcək yolu tapa bilmədən donub ölebilirlermiş.

Yurd iyəsi — türk, tatar və altay mifologiyasında məmləkətin qoruyucu ruhu. Əslində Ev iyəsi ilə də əlaqəlidir. Çünki yurd eyni zamanda çadır deməkdir. Məna genişlənməsi vətənin qoruyucu ruhu mənasına da gəldiyi də deyilə bilər. Kimi mədəniyyətlərdə çadırdaki ocaqda yaşadığına inanılır. == Şəhər iyəsi == Şəhər iyəsi - türk və altay xalq inancında vilayət ruhu. İl iyəsi, Hula (Kula) iyəsi və monqolca Kota Ezen olaraq da bilinər. Yurd iyəsine çox bənzər və əlaqəli bir varlıqdır. Şəhərin və ya bir məskun yerin qoruyucu ruhudur. Hər şəhər üçün fərqli bir iye vardır.

Örən iyəsi — türk, tatar, altay və çuvaş mifologiyalarında xaraba ruhu. Ürən iyəsi olaraq da deyilər. Pəg iyəsi, Qıyraqan iyəsi və ya Çaldıbar iyəsi də deyilir. Xarabanın qoruyucu ruhudur. Sivilizasiyanın pozulma sərhədləri olaraq görülər. Ölümlə iç-içə olan və qorxulan yerlərdir. Bu səbəblə eynilə qəbiristanlıqlar kimi ölü sahələr olaraq qəbul edilir. Örən də, bir mənada strukturların ölüləri və onların məzarlarıdır. Buralarda səhərə qədər bilinməyən işıqlar yanar və musiqi səsləri gəlir. == Türk mədəniyyətində örənlər == Cin, pəri, məkir, xortlaq, məçkəy kimi adlarla anılan varlıqların gecələri gəzdiklərinə, xoruz səsi ya da səhər azanı duyulur duyulmaz dağılıb, öz məkanlarına çəkildiklərini inanılar.