TÜK

I
сущ.
1. волос:
1) роговое нитевидное образование, вырастающее на коже человека и животных. Ağ (ağarmış) tük белый (седой) волос, saqqal tükləri волосы бороды, üzündəki tüklər волосы на лице; döşünü tük basmışdı kimin грудь чья, у кого была покрыта волосами; эмбр. tükün kökü корень волоса, tüklərin dəyişməsi смена волос
2) растительность на голове человека. Seyrək tüklər редкие волосы, sıx tüklər густые волосы, yumşaq tüklər мягкие волосы, cod tüklər жесткие волосы, ağarmış tükü dartıb çıxarmaq вырвать (выдернуть) белый волос
2) шерсть животных, а также волосы из гривы и хвоста лошадей, употребляемые для различных целей. At tükü (qılı) конский волос
2. пух:
1) мягкие и нежные волоски на теле животных и птиц; опушение. Qu tükü лебяжий пух
2) нежные, тонкие волосы на лице, голове, шее человека. Al yanaqlarına təzəcə tük gəlmiş cavan oğlan (gənc) юноша с первым пухом на румяных щеках, tük çıxırdı (görünməyə başlayırdı) harada пух пробивался г д ю, heyvanların qış tükü зимнее опушение зверей
2) бот. тонкие пушистые волоски на поверхности стебля, листьев, на семенах растений
3) перо (роговое накожное образование у птиц – полый стерженёк с пушистыми отростками); оперение (перьевой покров птицы). Toyuq tükü куриные перья, quşların yay tükü летнее оперение птиц; tükünü yolmaq ощипать перья; tük gəlmək (quşlarda) оперяться, опериться (покрыться оперением)
4. волосок:
1) тонкая нить, пружинка, проволока в каком-л. механизме, приборе. Saat mexanizminin tükü волосок часового механизма, elektrik lampasının tükü волосок электрической лампочки
2) нитевидный отросток на кожице растений; ворсинка. Gicitkənin tükləri волоски крапивы
II
прил.
1. волосяной:
1) состоящий из волос. Tük örtüyü волосяной покров
2) относящийся к волосу. эмбр. tük damarları волосяные сосуды, tük kisəciyi волосяной мешочек
3) сделанный из волос. Tük döşək волосяной матрац, tük məmulatları волосяные изделия
2. пуховый (сделанный из пуха или набитый пухом). Tük (pərğu) balışı пуховая подушка
3. перяной, перовой (сделанный из перьев, набитый перьями)
◊ başında bir dənə də tük qoymamaq ни одного волоска не оставить на голове; başının tüklərini yolmaq:
1) рвать (драть) на себе волосы (быть в отчаянии, сильно досадовать на себя; горевать)
2) kimin рвать волосы к ому, чьи ; başından bir tük də əskik olmamaq не тронуть и волоска у кого (не причинить кому-л. ни малейшего вреда, ущерба, держать в целости и сохранности); onun başından bir tük əskik olsa onda özündən küs если упадёт хоть один волосок с его головы, тогда пеняй на себя (слова угрозы); başının tükü саны сколько волос на голове (очень много, не счесть, не сочтёшь), tük qədər на волосок (на волоске) от чего-л. (в непосредственной, угрожающей близости). Mən bir neçə dəfə ölümdən tük qədər aralı olmuşam я несколько раз был на волоске от смерти; tük qədər də (в отрицательных конструкциях) ни на волос (нисколько, ничуть). Tük qədər də dəyişməmək ни на волос не измениться; tükdən asılı olmaq (tük üstündə qalmaq) висеть (держаться) на волоске (быть близким к гибели, к концу). Taleyi tükdən asılıdır kimin судьба чья кого висит на волоске, həyatım tükdən asılı idi жизнь моя висела на волоске; tükləri biz-biz olub (durub) волосы стали (встали) дыбом (о чувстве ужаса, сильного страха); tükləri ürpəşir kimin мурашки бегают (ползают) по спине (по телу, по коже):
1) об ощущении покалывания, озноба, дрожи, вызываемых чувством сильного страха, волнения, возбуждения и т.п.
2) о чувстве, испытываемом при виде страшного зрелища, ужасающей картины; tükləri ürpəşdi мурашки забегали (поползли, пошли, пробежали, побежали) по спине (по телу, по коже); tükü də tərpənmədi kimin не дрогнул кто ; tükünü də tərpətmədi и бровью не повёл (не обратил никакого внимания, не среагировал на что-л. ; ничем внешне не проявил своего отношения к кому- или к чему-л. ); tük salmaq (tük tökmək) труса (трусу) праздновать (трусить, бояться) перед к ем-л.; tükü tükdən seçmək уметь тонко разбираться в ч ем-л.; быть очень внимательным, тончайшим наблюдателем; tükü yatışına sığallamaq гладить по головке, гладить по шерсти (говорить или делать что-л. в соответствии с чьим-л. желанием, в угоду кому-л.); tüklərinin dibinə qədər qızarmaq краснеть да корней волос; öz gözündə tiri (kərəni) görmür, özgənin gözündə tükü seçir в своем глазу бревна не видит, а в чужом – волосок замечает (о том, кто умалчивает о своих очевидных недостатках, а других критикует за мелочи, пустяки); dönuzdan bir tük də çəksən qənimətdir с паршивой овцы хоть шерсти клок; hərə bir tük versə, kosa saqqallı olar с миру по нитке – голому рубашка
TÜXÇƏ
TÜKBASMA
OBASTAN VİKİ
Tük
Saç və ya tük — məməlilərin və onların əcdadlarının (terapsidlər) qoruyucu örtüyünün tərkib hissəsi. Filogenetik olaraq dəri örtüklərinin epidermisinin törəməsidir. Heyvanlarda tükdən hazırlanmış sıx örtük xəz və ya yun adlanır. Saçlar statik elektrik toplamaq imkanına malikdir. == Quruluşu == Saçın xarici örtüyü bir-birinin üstünə yığılan keratin pulcuqlardan yaranıb. Saçların görünən hissəsi sterjen adlanır. Dərinin altında qalan saçın hissəsi isə saç kökü (və ya saç soğanağı) adlanır. Soğanaq follikul adlanan tüklü torbayla əhatə olunmuşdur. Saç tipi follikulun formasından asılıdır: düz saçlar dəyirmi, azacıq qıvrım olan oval, buruq-buruq olan isə böyrəkvarı follikuldan artırlar. Hər tük üç qatdan ibarətdir.
Tük kökləri
Tük kökləri — Saç folekulu bir məməli dəri orqanıdır. Dərinin dermal qatında yerləşir və hər biri fərqli bir funksiyaya malik olan 20 fərqli hüceyrədən ibarətdir. Saç folekulu hormonlar, immun hüceyrələr arasında kompleks qarşılıqlı təsir nəticəsində saç böyüməsini tənzimləyir. Bu mürəkkəb qarşılıqlı təsir saç kökünü bədənin müxtəlif yerlərində fərqli tük növləri əmələ gətirir. Məsələn, terminal saçlar baş dərisində uzanır, lanugo tükləri uşaqlıqdakı və bəzi yeni doğulmuş uşaqların döllərinin bədənini örtür. Tüklərin böyüməsi ayrı -ayrı mərhələlərdə baş verir. Birinci mərhələ anagen adlanır və aktiv böyümə mərhələsidir, telogen istirahət mərhələsidir, katagen saç folekul fazasının geriləməsidir, ekzogen aktiv saç tökülmə mərhələsidir və nəhayət kenogen boş saçlar arasındakı fazadır. İnsan saç funksiyası uzun müddətdir ki, maraq mövzusudur və cəmiyyətdə, inkişaf biologiyasında və tibbdə vacib bir mövzu olmağa davam edir. Bütün məməlilər içərisində insanlar, bədənin digər hissələrində saç böyüməsi ilə müqayisədə baş dərisində ən uzun saç böyüməsi mərhələsinə sahibdirlər. Əsrlər boyu insanlar estetikanı saç dərisinin saç düzümü və üslubu ilə əlaqələndiriblər və bu, tez -tez cəmiyyətdəki sosial və ya mədəni normaları çatdırmaq üçün istifadə olunur.
Tük tökən kremlər
Tük tökən kremlər və ya kimyəvi depilyasiya, arzuolunmaz tüklərdən müvəqqəti olaraq xilas olmaq üçün tətbiq edilən kosmetik məhsullardır. Bir qrup depilyasiya üsuludur. Tüklərin zülallar quruluşunu dağıdaraq tökülməsini təmin edir.
Erkəkciyi tükcüklü ətirşah
Erkəkciyi tükcüklü ətirşah (lat. Geranium eriostemon) - ətirşah cinsinə aid bitki növü.
Kiçik tükcüllüt
Kiçik tükcüllüt (lat. Lymnocryptes minimus) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin quşlar sinfinin çovdarçıkimilər dəstəsinin tənbəlcüllütlər fəsiləsinin tükcüllüt cinsinə aid heyvan növü.
Tükbaş qurd
Tükbaş qurd (lat. Trichocephalus trichiurus) Dəyirmi qurdlar tipinin Nematodlar sinfinə aid olan növ. == Xarici quruluşu == Ağımtıl rəngdədir, uzunluqları 3,0 – 5,5 sm çatır. Bədənin ön tərəfi sap şəklində nazikləşmişdir.. == Həyat tərzi == Parazit həyat tərzi keçirirlər. İnsanın geniş yayılmış parazit qurdlarından biridir. Tükbaş qurdları yoluxmuş adamların yoğun bağırsağında yaşayırlar.Tükbaş qurdlarına yoluxma onun yumurtalarını udanda olur: tozlu havadan, çirkli əllərdən, yaxşı yuyulmamış meyvə-tərəvəzdən və s. Bağırsağın selikli qişasının dərinliyinə keçir və elə buna görə də bağırsaqdan çətin qovulur. Tükbaş çox geniş yayılmışdır. Yoluxma tükbaşın yumurtaları düşmüş suyu və ya qidanı qəbul etməklə baş verir (xüsusilə yaxşı yuyulmamış tərəvəzlə).
Tükcüklü atpıtrağı
Tükcüklü atpıtrağı (lat. Arctium tomentosum) — atpıtrağı cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü damotu
Beşpaycıqlı damotu (lat. Leonurus quinquelobatus) — bitkilər aləminin dalamazçiçəklilər dəstəsinin dalamazkimilər fəsiləsinin damotu cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü gücotu
Tükcüklü gücotu (lat. Agrimonia pilosa) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin gücotu cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü itburnu
Tükcüklü itburnu (lat. Rosa tomentosa) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin i̇tburnu cinsinə aid bitki növü. == Təbii yayılması == Avropada, Qafqazda, Kiçik Asiyada yayılmışdır. == Botaniki təsviri == Hündürlüyü 2 m olan iynəli koldur. Budaqları uzun, düz və ya bir az qövsvari əyilmiş, çiçək saplaqları göy çöküntülü, tikansızdır. Yalançı zoğların uzunluğu 1,2 sm-dək və eni 0,6 sm, hər tərəfdən tükcüklü, kənarları vəziciklidir. Yarpaqları cüt olmayan lələkvari, tünd yaşıl, çox tükcüklü, uzunluğu 7-9 sm-dir. Xırda yarpalqarı 5-7 ədəd, uzunluğu 2-4 sm, uzunsov-ovaldan ellipsvari və yumurtavariyədək, ucu biz bəzən küt, kənarları cüt vəzicikli-dişlidir. Saplaqları tükcüklü, vəziciklidir. İynələri təxminən eyni, çox vaxt düz, bünövrəsində enlidir.
Tükcüklü palıd
Tükcüklü palıd (lat. Quercus lanata) — fıstıqkimilər fəsiləsinin palıd cinsinə aid bitki növü. Hündürlüyü 30 m-ə çatan həmişəyaşıl ağacdır. Himalay dağlarında bitir.
Tükcüklü qıfotu
Tükcüklü qıfotu (lat. Vinca pubescens) — qıfotu cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü sarmaşıq
Tükcüklü sarmaşıq (lat. Convolvulus subhirsutus) — sarmaşıq cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü söyüd
Tükcüklü söyüd (lat. Salix lanata) — söyüdkimilər fəsiləsinin söyüd cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü tozağacı
Tükcüklü tozağacı (lat. Betula pubescens) — bitkilər aləminin fıstıqçiçəklilər dəstəsinin tozağacıkimilər fəsiləsinin tozağacı cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü tıs-tıs
Tükcüklü tıs-tıs (lat. Acantholimon puberulum) — plumbaqokimilər fəsiləsinin tıs-tıs cinsinə aid bitki növü. == Təbii yayılması == Qafqaz, Cənub Qərbi Asiya, Türkiyədə təbii yayılmışdır. Türkiyə ərazisində təsvir olunmuşdur. == Botaniki təsviri == Yaşıl yarpaqları qısa budaqlıdır. Yarpaqları demək olar ki, oturaq, məxməri tükcüklüdür. Aşağı yarpaqları yastı, qalanları isə az və ya çox dərəcədə nazik və çılpaq olub, bizvaridir. Oxları tükcüklü olub, qısa, nadir hallarda uzunluğu yarpaqların uzunluğuna bərabərdir. Sünbülü qısa olub, 3-5 sünbülcükdən ibarətdir. Çiçəkaltlıqları bütünlüklə və ya əsasən otvaridir.
Tükcüklü yağıotu
Tükcüklü yağıotu (lat. Epilobium hirsutum) — yağıotu cinsinə aid bitki növü.Hündürlüyü 50-150 sm, gövdəsi düz, çox budaqlanmış, aşağı hissədə az tilli, yuxarı hissədə dəyirmidir, uzun bizvari tüklərlə örtülü olan çoxillik ot bitkisidir. Payızda uzun, qalın, pulcuğabənzər yarpaqları olan lətli budaqlar əmələ gətirən qalın kökümsovu vardır. == Yarpaq == Yarpaqları (təpə yarpaqlarından başqa) qarşı-qarşıya düzülmüşdür, oturaqdır, uzunsov və ya uzunsov neştərvaridir, gövdənin həcmini artırandır, sivri dişlidir, dişcikləri qabağa əyilmişdir, hər iki tərəfdən uzun nazik tüklərlə örtülmüş və uzunluğu 3-12 sm, eni isə 1-3 smdir. == Çiçək == Çiçəkləri təkdir, yuxarı yarpaqların qoltuğunda yerləşmişdir. Tac enli qıfşəkillidir, alqırmızı rəngdədir, iridir; ləçəkləri dəyirmi əksinə yumurtaşəkilli olub, iki bölümlüdür, uzunluğu 10-18 mm-dir, eni də eyni ölçüdədir. == Meyvə == Qutucuq qismən tüklüdür, uzunluğu 4-8 (10) sm, eni 2 mm-ə qədərdir. Toxumları qonur rəngli olub, üzərində sıx məməciklər yerləşmiş, təpə hissədə dəyirmi, aşağıya doğru isə daralmış formadadır, uzunluğu 2,5 mm, eni 0,5 mm-dir. == Çiçəkləməsi == İyun-sentyabr. == Meyvə verməsi == İyul-oktyabr.
Tükcüklü üskükotu
Tükcüklü üskükotu (lat. Digitalis lanata) — bitkilər aləminin dalamazçiçəklilər dəstəsinin bağayarpağıkimilər fəsiləsinin üskükotu cinsinə aid bitki növü. == Botaniki xarakteristikası == Çoxillik və ya ikiillik ot bitkisi olub, hündürlüyü 50–80 sm-ə bərabərdir. Birinci il çətiri, kökətrafı neştərşəkilli yarpaqları, ikinci il isə düzqalxan gövdəsi – aşağı hissəsindəki çılpaq, yuxarı hissəsində isə sıx, qalın tükcüklü budaqları inkişaf edir. Kökətrafı və gövdənin neştərşəkilli aşağı yarpaqları, tükcüklü bütövkənarlı, uzunluğu 6–12 sm, eni isə 1,5–3,5 sm olub, yuxarı yarpaqları oturaq, neştərşəkilli, zirvəsi itiuclu, tədricən azalaraq çiçək altlığına keçir. Zirvədəki çiçək fırçası uzun, çoxtərəfli, çox qalın və sıxdır. Çiçək tacının uzunluğu 20–30 mm, şarşəkilli, orta ölçülü qanadlı, aşağı dodağı kürəyəbənzərdir. Çiçəyi qonur-sarı rəngdən, göyümtül rəngə qədər olmaqla, damarlıdır. Kasacığı zəngşəkilli və 5 bölümlüdür. Yarpaqları kip, dolğun, azacıq dəricikli, uzunsov-neştərşəkilli, küt və ya itiuclu, adətən kənarlı, az tükcüklü və ya xırda dişcikli, aydın görünən iri damarının uzunluğu 6–12(20) sm, eni isə 1,5–3,5 sm-dir.
Tükcüklü şişmeyvə
Tükcüklü şişmeyvə (lat. Phlojodicarpus villosus) — bitkilər aləminin çətirçiçəklilər dəstəsinin çətirkimilər fəsiləsinin şişmeyvə cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklü şəkərqamışı
Tükcüklü şəkərqamışı (lat. Eragrostis pilosa) — şəkərqamışı cinsinə aid bitki növü. == Sinonim == Catabrosa verticillata (Cav.) P.Beauv. Eragrostis afghanica Gand. Eragrostis amurensis Prob. Eragrostis bagdadensis Boiss. Eragrostis baguirmiensis A.Chev. Eragrostis bicolor Boiss. [Invalid] Eragrostis bithynica Griseb. [Invalid] Eragrostis collocarpa K.Schum.
Tükcüklümeyvə alışan
Tükcüklümeyvə alışan (lat. Dictamnus dasycarpus) — alışan cinsinə aid bitki növü.
Tükcüklüçiçək gəvən
Tükcüklüçiçək gəvən (lat. Astragalus dasyanthus) — paxlakimilər fəsiləsinin gəvən cinsinə aid bitki növü. == Botaniki xarakteristikası: == Çoxillik ot bitkisidir. Gövdəsi çoxsaylı, yatmış, düzqalxan və ya azca qalxan olub, uzunluğu 40 sm-dir. Yarpaqları növbəli, cüt olmayan lələkyarpaqlı, saplaqlı, uzunluğu 12-20 sm olmaqla, 12-14 cüt yarpaqcıqlardan ibarətdir. Yarpaqcıqları demək olar ki, oturaq, uzunsov-oval və ya uzunsov-neştərşəkilli, uzunluğu 15-20 mm, eni isə 6 mm-dir. Yalançı zoğu neştərşəkilli və itiucludur. Hamaşçiçəkləri sıx, başcıqlı, adətən 15-20 mm, açıq sarı, kəpənəkçiçək taclı olmaqla, zəngvari kasacığı vardır. Bitkinin çiçək tacının bütün hissəciklərində ağımtıl və ya sarımtıl tükcüklər vardır. Yuxarı və orta dağlıq ərazilərində, bozqır zonalarda və pöhrəliklərdə yayılmışdır.
Tükcüllüt
Tükcüllüt (lat. Lymnocryptes) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinin quşlar sinfinin çovdarçıkimilər dəstəsinin tənbəlcüllütlər fəsiləsinə aid heyvan cinsi.
Tüklü (Anadolu) palıd
== Ümumi yayılması: == Qafqaz (Gürcüstan), Qərbi Avropa, Rusiya (Krım), İran və Türkiyədə təbii arealı vardır. == Azərbaycanda yayılması: == Samur-Dəvəçi, Kür-Araz düzənliyi, Alazan-Əyriçay dərəsi, Lənkəran və Kür düzənliklərində yayılmışdır. == Statusu: == Azərbaycanın nadir bitkisidir. NT. == Bitdiyi yer: == Dağ yamaclarında qarışıq meşələrdə çay sahillərindən kənarda əhəngli daşlıq yamaclarda rast gəlinir. == Təbii ehtiyatı: == Arealı genişdir,ancaq fərdərin populyasiyada yerləşməsi seyrəkdir. == Bioloji xüsusiyyətləri: == Təbiətdə hündürlüyü 10 m-ədək olan, yarpağı tökülən, çox vaxt əyilmiş gövdəli, enli, çətirşəkilli çətirli kiçik ağacdır. Zoğları sarımtıl-boz tükcüklərlə sıx örtülmüş, tumurcuqları küt, oval, tükcüklü-pulcuqludur. Qabığı bozumtul-qara, dərin şaquli yarıqlıdır. Yarpaqlarının uzunluğu 5-10 sm, eni 6 sm-ədək, lələkvari-qanadlı, 4-8 cüt küt və ya ucu biz, iri dişli qanadları çox vaxt formaca dəyişir. Yar-pağın kənarları tükcüklü və bir az burulmuşdur.
Tüklü albalı
Keçəli albalı (lat. Prunus tomentosa) — bitkilər aləminin gülçiçəklilər dəstəsinin gülçiçəyikimilər fəsiləsinin gavalı cinsinə aid bitki növü. == Təbii yayılması == Çin, Koreya, Yaponiya və Monqolustanda yabanı halda bitir. Çindən bitki bütün dünyaya yayılmış, XIX əsrin axırlarında isə Rusiyaya çatmışdır. == Botaniki təsviri == Hündürlüyü 3 m olan, enli yumurtavari dağınıq çətirli koldur. Çoxillik budaqlarının qabığı boz-qonur rəngli olub, qalındır. Budaqları sıx keçə tükcüklüdür. Yarpaqları enli ellipsvari olub, 5 sm uzunluğundadır. Üstdən bozumtul-yaşıldır, payızda qırmızıdan sarı rəngə kimi müxtəlif çalarlarda olur. Çiçək tumurcuqları qısa saplaqlarda və ya budaqların üzərində yerləşir.

Значение слова в других словарях

единоутро́бный завали́ться завороши́ться зерни́шко намо́рщиться обеля́ться отпры́гнуть ира́кцы надгла́вье ономасиологи́ческий отвоёвывание переубежда́ть падера путки эскадрон hearthrug pinko recycle run away гонор кодификационный лебедёнок переписывать разрешение рассыпать