Qədim Azərbaycanca

Qədim azərbaycanca və ya Qədim Azərbaycan türkcəsi — Azərbaycan dilinin başlanğıc dövrü.

Tarixi

Türkoloq və etnoqraf N. A. Baskakov Azərbaycan ədəbi dilinin inkişaf tarixini üç mərhələyə bölür, XIV–XVI əsrləri ədəbiyyatda fars dilinin istifadə edildiyi və ərəb və fars sözləri ilə zəngin olan qədim Azərbaycan dilinin inkişaf etdiyi dövr hesab edir.^[1] Məmməd Arif isə qədim Azərbaycan dilinin inkişafa başlaması dövrünü XIII–XVI əsrlər hesab edir.^[2]

Qədim Anadolu türkçəsi adlandırılan dildə yazılmış mətnləri qədim Azərbaycan dilində hesab etmək, həmçinin ilkin azərbaycanca mətnləri erkən Osmanlı ədəbiyyatının bir hissəsi saymaq mümkündür.^[3]^[4]

Çərkəzi alim Əbu İshaq Sələbinin peyğəmbərlərin tarixinə aid "Ərais əl-məcalis fi qisas əl-ənbiya" əsərini Anadolu türkcəsində yazsa da, əsər qədim Azərbaycan türkcəsinin bəzi xüsusiyyətlərini daşımışdır. Bunlardan biri "-am²" şəkilçisinin istifadə edilməsidir: bu mənaya məmur degüləm; istədügün adəm mənəm; seyir əfal və sıfətundan xoşnudam; bir zülm olmış pir adəməm.^[5]

Əlifba

Əsas məqalə: Ərəb qrafikalı Azərbaycan əlifbası

Qorunmuş	Bitiş	Orta	Başlanğıc	Adı	ALA-LC transliterasiyası	İndiki azərbaycanca
ﺍ	ﺎ	—		əlif	a, â	a, e, ə
ﺀ	—			həmzə	ˀ	a, e, i, u, ü
ﺏ	ﺐ	ﺒ	ﺑ	bə	b, p	b
ﭖ	ﭗ	ﭙ	ﭘ	pə	p	p
ﺕ	ﺖ	ﺘ	ﺗ	tə	t	t
ﺙ	ﺚ	ﺜ	ﺛ	sə	s	s
ﺝ	ﺞ	ﺠ	ﺟ	cim	c, ç	c
ﭺ	ﭻ	ﭽ	ﭼ	çim	ç	ç
ﺡ	ﺢ	ﺤ	ﺣ	ha	ḥ	h
ﺥ	ﺦ	ﺨ	ﺧ	xə	ẖ, x	h
ﺩ	ﺪ	—		dəl	d	d
ﺫ	ﺬ	—		zəl	z	z
ﺭ	ﺮ	—		rə	r	r
ﺯ	ﺰ	—		zə	z	z
ﮊ	ﮋ	—		jə	j	j
ﺱ	ﺲ	ﺴ	ﺳ	sin	s	s
ﺵ	ﺶ	ﺸ	ﺷ	şin	ş	ş
ﺹ	ﺺ	ﺼ	ﺻ	sad	ṣ	s
ﺽ	ﺾ	ﻀ	ﺿ	dad	ż, ḍ	d, z
ﻁ	ﻂ	ﻄ	ﻃ	ta	ṭ	t
ﻅ	ﻆ	ﻈ	ﻇ	za	ẓ	z
ﻉ	ﻊ	ﻌ	ﻋ	ayn	ʿ	', h
ﻍ	ﻎ	ﻐ	ﻏ	ğayn	ġ	g, ğ
ﻑ	ﻒ	ﻔ	ﻓ	fə	f	f
ﻕ	ﻖ	ﻘ	ﻗ	qaf	ḳ, q	k
ﻙ	ﻚ	ﻜ	ﻛ	kəf	k, g, ñ	k, g, ğ, n
ﮒ	ﮓ	ﮕ	ﮔ	gəf¹	g	g, ğ
ﯓ	ﯔ	ﯖ	ﯕ	nəf, sağır kəf (nq)	ñ	n
ﻝ	ﻞ	ﻠ	ﻟ	ləm	l	l
ﻡ	ﻢ	ﻤ	ﻣ	mim	m	m
ﻥ	ﻦ	ﻨ	ﻧ	nun	n	n
ﻭ	ﻮ	—		vav	v, w, o, ô, ö, u, û, ü	v, o, ö, u, ü, û
ﻩ	ﻪ	ﻬ	ﻫ	hə	h, e, a	h, e, a
ﻻ	ﻼ	—		ləm+əlif	lâ	lə
ﻯ	ﻰ	ﻴ	ﻳ	yə	y, ı, i, î	y, ı, i, î

Qalareya

Azərbaycandilli klassik əsəbiyyatın ilk nümunəsi olan, İzzəddin Həsənoğlunun "Apardı könlümü" qəzəlinin 1391-ci ildə Seyfi Sarayı tərəfindən tərtib edilmiş "Kitabi-Gülüstan bil-Türki" adlı antologiyaya daxil olan nüsxəsi. "Or. 1553" kodlu əlyazma hazırda Leyden Universiteti Kitabxanasında saxlanılır.^[6]
Qazi Bürhanəddinin divanı
Şeyx Əlvan Şirazinin tərcüməsi

İstinadlar

↑ Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.
↑ The Modern Encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian Literatures (англ.) / Edited by Harry Weber. — Gulf Breeze: Academic International Press, 1978. — Vol. II. — P. 13. — 246 p.
↑ G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.
↑ Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, "The Turkic Languages", p. 248
↑ Bayraktar, N. (2014). On Çerkezī’s Translation of Tha‘labī’s Qiṣaṣ al-Anbiyā’. Iran and the Caucasus, 18(3), 275–288. https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/1573384X-20140304
↑ Flemming, 2018. səh. 73, "The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"

Ədəbiyyat

Flemming, Barbara. Essays on Turkish Literature and History. Brill. 2018. ISBN 9789004355767.

[1] Баскаков Н. А. Тюркские языки. — М.: Издательство восточной литературы, 1960. — С. 140.

[2] The Modern Encyclopedia of East Slavic, Baltic, and Eurasian Literatures (англ.) / Edited by Harry Weber. — Gulf Breeze: Academic International Press, 1978. — Vol. II. — P. 13. — 246 p.

[languageiranica-3] G. Doerfer. "AZERBAIJAN viii. Azeri Turkish". Iranica. December 15, 1988. 2019-10-23 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-07-20.

[4] Lars Johanson, Éva Ágnes Csató Johanson, "The Turkic Languages", p. 248

[5] Bayraktar, N. (2014). On Çerkezī’s Translation of Tha‘labī’s Qiṣaṣ al-Anbiyā’. Iran and the Caucasus, 18(3), 275–288. https://doi-org.wikipedialibrary.idm.oclc.org/10.1163/1573384X-20140304

[FOOTNOTEFlemming201873"The_Turkish_poem_bearing_the_taḫalluṣ_Ḥasan_oġlï,_which_according_to_general_consensus_belongs_to_Şayḫ_ʿIzzed-dīn_Asfarāʾinī,_has_been_preserved_in_an_appendix_to_Sayf-i_Sarāyī’s_Turkish_translation_of_Saʿdī’s_Gulistān,_which_was_completed_in_Egypt_in_1391_and_has_survived_in_a_single_manuscript_written_in_that_country"-6] Flemming, 2018. səh. 73, "The Turkish poem bearing the taḫalluṣ Ḥasan oġlï, which according to general consensus belongs to Şayḫ ʿIzzed-dīn Asfarāʾinī, has been preserved in an appendix to Sayf-i Sarāyī’s Turkish translation of Saʿdī’s Gulistān, which was completed in Egypt in 1391 and has survived in a single manuscript written in that country"

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]