1. İnsanda qan dövranının, döş boşluğunun sol tərəfində yerləşən əzələli kisə şəklində mərkəzi orqanı; qəlb. Ürəyin döyünməsi. Ürək xəstəliyi.
// Döşün qol tərəfində həmin orqanın üstündəki yer. Ürəyini tutmaq.
– Bibixanım əlini ürəyinin üstünə qoydu…
2. məc. Həmin orqan insanın hiss, həyəcan, əhvali-ruhiyyə, təəssürat simvolu kimi. Adamın ürəyi sevinir. Ürəyini həyəcanlandırmaq. Ürəyim sakit deyil.
– [Sultan bəy:] Yaxşı, yaxşı, naz eləmə, bilirəm ki, ürəyində sevinirsən.
Ailədə ünsiyyət artıran, ürəkdə munis duyğular oyadan belə axşamlardan sonra yuxu nə qədər şirin olardı.
// məc. Bu orqan həssaslıq, xeyirxahlıq simvolu kimi. Ürəyi olmayan adamlar onu başa düşə bilməzlər.
// Həmin orqan məhəbbət, sevgi, eşq, vurğunluq, qəlbən bağlılıq kimi (bu mənada əsasən “qəlb” sözü işlənir).
3. məc. bax qəlb2 2-ci mənada.
[Fitnə:] Bu, elin öz istəyidir; El dövlətin ürəyidir.
4. məc. Cəsarət, hünər.
Gecə ikən bir qadının təkbaşına ormana getməsi böyük bir ürək və cəsarət istər.
5. Ürəyindən şəklində zərf – istədiyi kimi, arzusuna müvafiq olaraq, arzuladığı kimi.
[Hacı Hüseyn İslamın] lap ürəyindən danışmışdı.
6. Ürəklə şəklində zərf – 1) qorxmadan, çəkinmədən, ehtiyat etmədən, hünərlə, cəsarətlə. Ürəklə vuruşmaq.
– Şahmar ürəklə dilləndi. ;
2) həvəslə, ürəkdən, can və könüldən.
Çox məclis qurmuşam ağ bulağında; Ürəklə danışıb gülmüşəm, dağlar!
◊ Ürək ağrısı (yanğısı) ilə – bax ürəkağrısı.
O – ürək yanğısı, göz yaşları, bir çəngə bulud; Oyadıb yaddaşı, vicdanı utandırdı muğam.
Ürək bağlamaq – qəlbini bağlamaq, qəlbən bağlanmaq. Yoldaşına ürək bağlamaq.
Ürək bulandırmaq – nifrət hissi oyatmaq, iyrəndirmək.
Hələ şəhərlərdə nişanələr var; Ürək bulandıran əfsanələr var.
Ürək çırpıntısı ilə – ürəyi çırpına-çırpına, intizarla, narahatlıqla.
Sözün yerinə düşdüyünə sevinən Tükəzban xala, ürək çırpıntısı ilə Muradovun cavabını gözlədi.
Ürək dostu (yoldaşı) – ən yaxın dost, yoldaş, sirdaş.
Dostun bir tək dostu ol; Arxa-dirək dostu ol; Dost deyib, dost olanda; Söz yox, ürək dostu ol. ().
Ürək eləmək – bir işi görməyə cürət etmək, cəsarətlənmək, ürəklənmək.
Nə mən ürək edirəm, yazım ona bir kağız; Nə də mənə yazmayır o şən, o mehriban qız.
Ürək eləməmək – cəsarət eləməmək, ürəklənməmək.
O qədər adamdan heç kəs cınqırını çıxartmağa da ürək eləməsin?!
Ürək qızdırmaq – inanmaq, etibar etmək, qızmaq. Ona ürək qızdırmaq olmaz.
– [Rüstəm kişi] Yarməmməd hadisəsindən sonra Salman və Lal Hüseynə ürək qızdıra bilmirdi.
[Gövhər xanım:] Tanımadığım, bilmədiyim adama necə ürək qızdırım?
Ürək qoymamaq – bax ürəyini yarmaq.
Öpdülər Osmanı qaçaqlar təktək; Dedilər: – Qoymadın sən bizdə ürək!
Ürək sındırmaq – ürəyinə toxunmaq, qəlbinə toxunmaq, özündən incitmək.
Özgə qismətinə göz də dikmədim; Ürək sındırmadım, qəlb incitmədim.
Ürək vermək – 1) ürəkləndirmək, cəsarətləndirmək, bir işə ruhlandırmaq.
Arabir Nəbi yoldaşlarına ürək vermək üçün nərə çəkir. “”.
[Sərvinaz:] Toyuq ölsə bir çəngə tükdür, dəvə ölsə dərisi bir yükdür, – deyə, öz-özünə ürək verdi. ;
2) sevmək, məhəbbət yetirmək. [Rövşən:] Xanım, mənim sevgilim vardır.
Mən onunla əhd-peyman eləmişəm ki, bir özgəsinə ürək verməyəm. ().
Ürək yandırmaq – bax can yandırmaq (“can”da). İşə ürək yandırmaq. – [Kələntər Rüstəmə:] Hərəsi bir dərədən gəlib.
Muğana nə ürək yandıracaqlar…
Ürək yanğısı ilə – bax ürək ağrısı ilə.
Katib … ürək yanğısı ilə davam etdi.
Ürəkdən tikan çıxar(t)maq – birinin qisasını başqasından almaq.
Ürəklərini boşaltmaq – öz kədərlərini, həyəcanlarını, hisslərini bir-birinə danışmaq.
Ürəyə işləmək – təsir etmək, təsirləndirmək.
Nənənin ürəyə işləyən sözlərinin müqabilində Cəmil də doluxsundu.
Ürəyi açılmaq – qəmdən, kədərdən qurtarıb sevinməyə başlamaq, kefi açılmaq.
[Sara Əbdülə:] Zəhmət də olsa, lütf edib, məni pəncərənin qabağına aparın, bir az [xanəndəyə] qulaq asım, ürəyim açılsın.
[Tükəzban:] O zamanlar adamın ürəyi açılmır, üzü gülmürdü.
Ürəyi ağrımaq məc. – yazığı gəlmək, rəhmi gəlmək; acımaq.
Ürəyi ağzına gəlmək – 1) iyrənmək, çiyrənmək.
[Qurban:] Üzünə baxanda adamın ürəyi ağzına gəlir. ;
2) bərk qorxmaq, qorxu hissi keçirmək.
Ürəyi aşıb-daşmaq – çox sevinmək, şadlanmaq, fərəhlənmək.
Ürəyim fərəhdən aşıb-daşanda; Qışı yaz görürəm, qaranı ağ mən.
Ürəyi atlanmaq – 1) həsrətində olmaq.
O yerləri görmək, Çinarlı bulaqdan su içmək üçün Yusifin ürəyi atlanırdı. ;
2) bax ürəyi döyünmək.
[Sabirin] dərs zamanı həmişə ürəyi atlanırdı.
Ürəyi atmaq – bax ürəyi atlanmaq 1-ci mənada.
Ürəyi ayağının altına düşmək – bax ürəyi qopmaq.
Ürəyi bir tikə olmaq – bax ürəyi ərimək.
Burada bəzilərinin ürəyi bir tikə olur.
Ürəyi birtəhər olmaq – özünü pis hiss etmək, ürəyi üzülmək.
[Sevil Atakişiyə:] Bəsdir, ay əmi, ürəyim birtəhər oldu.
Ürəyi boşalmaq – sakitləşmək, ağlayıb rahat olmaq.
…Şəfiqə isə evdə tək qalıb ürəyi boşalana kimi ağladı.
Ürəyi böyümək – iftixar, məmnunluq hissi ilə fərəhlənmək, sevinmək.
Səhərki sovqat şeylərinin hazırlanmasını fikirləşdikcə Qərənfil xalanın ürəyi böyüyür, şadlığından otağa sığmırdı.
Ürəyi bulanmaq – 1) qusmaq ehtiyacı hiss etmək, mədəsi qarışmaq.
[Səfərqulu bəy:] …Şoqəribin adını çəkəndə ürəyim bulanır.
[Əlləzoğlu:] [Gülgəzin] yenə ürəyi bulanır, başı da ağrıyır. ;
2) nifrət hiss etmək, nifrətlənmək.
Əbil gördüklərini, eşitdiklərini qeyd eləyir, dostlarını görəndə ürəyi bulanır, qan beyninə sıçrayırdı.
Ürəyi buz kimi olmaq – tamamilə sakit, rahat, xatircəm olmaq.
Ürəyi cızıldamaq (cız-cız cızıldamaq) – bax ürəyi yanmaq 2-ci mənada.
Ürəyi çatlamaq – ürəyi partlamaq.
Çatlayır, Xanbacı, qəmdən ürəyim; Qovuşub lap acığımdan kürəyim.
Ürəyi çəkilmək – son dərəcə üzülmək, zəifləmək, canı qalmamaq.
Hacı Atakişi köksünü ötürdü: – Yox, Əli Sadiqi, elə demə, ürəyim çəkilib, quru bədənim qalıb.
Ürəyi çəkməmək – bax ürəyi götürməmək.
Ürəyi çırpınmaq – narahat olmaq, həyəcanlanmaq.
Səltənətin ürəyi çırpındı.
Ürəyi dabanına düşmək – bax ürəyi ayağının altına düşmək.
Ürəyi dağ boyda olmaq (dağa dönmək) – fəxr etmək, iftixar etmək, hədsiz sevinmək.
Sözlərini dalğa-dalğa yaydı səhər küləyi; Dağa döndü anaların, ataların ürəyi.
[İlyas Adiləyə:] Dayımla bərabər yanaşı at sürərək kənddən çıxanda ürəyim dağa dönmüşdü.
Ürəyi dağ-dağaya düşmək – bərk həyəcan keçirmək, narahat olmaq, səksəkəli olmaq. Qız ha gözlədi ki, indi İbrahim gələr, bu saat İbrahim gələr, gördü yox, İbrahim, deyəsən, heç burda yoxmuş.
Axırda ürəyi dağ-dağaya düşdü. ().
Ürəyi dağlanmaq – son dərəcə qəmlənmək, kədərlənmək. Bu zaman Lətif şahın ürəyi dağlanıb, sazı basdı sinəsinə. “Lətif şah”.
Ürəyi darıxmaq – bax ürəyi sıxılmaq.
Əşrəfin ürəyi darıxdı.
Ürəyi daşa dönmək – zalımlaşmaq, qəddarlaşmaq, amansızlaşmaq, riqqət hissini itirmək.
[Əbdül:] Adamların ürəyi daşa dönüb.
Göz qızanda qulaq kar olur, ağıl başdan çıxır, ürək daşa dönür, dil lal olur.
Ürəyi daşdan (dəmirdən) – zalım, rəhmsiz, heç kəsə yazığı, rəhmi gəlməyən, acımayan adam haqqında.
Ürəyi daş olan bir filankəsə; İndi necə qıyım öz ürəyimi?
Ürəyi dilində – sadədil, ürəyiaçıq adam haqqında.
Qasım Kəngərli təbiətən sadə, təmiz adam idi, “siyasət” bilməzdi, ürəyi dilində idi.
Ürəyi dolu – kədərdən və ya sevincdən ürəyində çoxlu deməli, yaxud yazmalı sözü olan adam haqqında. Məstan bəyin ürəyi dolu idi.
Boşaltmağa adam axtarırdı.
Ürəyim doludur, qoy deyim bir-bir; Boldur çörəyimiz, boldur çayımız.
Ürəyi düşmək – bərk qorxmaq, vahimələnmək.
[Odabaşı:] Mücrünü gördükcə Fərmanın bir qədər ürəyi düşdü.
[Xanımnaz:] Salıblar [Almazı] dilə-ağıza. Hələ iki adam yığışanda ürəyim düşür.
Ürəyi ərimək – kədərdən, qorxudan üzülmək.
Neyləyim kim, bən fəqirəm, sən əmir; Həsrətindən yürəyim hərdəm ərir.
Ürəyi əsmək – 1) iztirab keçirmək, qorxudan əsmək.
[Xanımnaz Almaza:] Ay qızım, qurban olum sənə, ürəyim əsirdi.
[Səlim bəy:] Bax, yenə əlimdə əsirsən, əsir; Duyuram, qorxudan ürəyin əsir. ;
2) birinin həsrətində olmaq, arzulamaq.
Gülşadın anasından ötrü ürəyi əsirdi, burnunun ucu göynəyirdi.
Ürəyi getmək – 1) huşunu itirmək, bayılmaq.
Bu yerədəymənin zərbindən zavallı uşağın ürəyi getdi.
[Əbdül Gülnisəyə:] Xanım, Saranın ürəyi gedib, tez həkim lazımdır! ;
2) bərk acmaq, yemək istəmək.
[Maya:] Gedək, Pərşan, mən özüm də qayğanaqdan-zaddan bişirə bilirəm, yaman da acmışam, yəqin ki, Qaraşın da ürəyi gedir. ;
3) bir şeyin bərk həsrətində olmaq, arzusunda olmaq, istəmək.
[Təlxək əcinnə:] Səndən ötrü ürəyim gedir.
Ürəyi gəlməmək – 1) qıymamaq, əli getməmək, heyfi gəlmək.
Sürəyya sonsuz bir fərəhlə bu açılan qönçələrin üzərinə yüyürür, onları qoparmağa ürəyi gəlmir, yalnız əllərinin şəfqətli təmasilə bir-bir onları oxşamaq istəyirdi.
Əsmər xala gözlərini stolun kənarında qüssəli oturmuş adamdan çəkdi, ancaq bu sözləri deməyə ürəyi gəlmədi. ;
2) qorxmaq, ehtiyat etmək, çəkinmək.
Əcəb xala kəndin aşağı başında olduğu üçün təkbaşına gecə vaxtı getməyə ürəyi gəlmədi.
Ürəyi götürməmək – təbiəti qəbul etməmək, çəkməmək.
Həkimin yazdığı dərmanı anama çətinliklə içirdirdim, ürəyi götürmürdü.
Ürəyi gup (gurp, tıp) eləmək – bax ürəyi düşmək.
Ürəyi gülmək – şadlanmaq, fərəhlənmək, sevinmək.
Ürəyi xarab olmaq – 1) bax ürəyi getmək.
Mehribanın ürəyi xarab olub özündən getmişdi. ;
2) bərk kədərlənmək, təsirlənmək. Qız özünü saxlaya bilməyib ağladı.
Ata-anasının ürəyi xarab olub dedilər. ().
Ürəyi içinə düşmək – bax ürəyi düşmək.
Ürəyi istədiyi kimi – necə istəyir, necə lazımsa.
Ürəyi istədiyi qədər – nə qədər istəyir, nə qədər lazımsa o qədər.
Ürəyi istəyən – hər nə istəyir, hər nə lazımdır, hər nə arzulayır.
Novruz bayramına iki gün varıydı… Küsülülər barışırdı, ürəyi istəyənlər bir-birini qonaq çağırırdı… “”.
Ürəyi keçmək – bax ürəyi getmək 1-ci mənada.
Güllənin səsinə padşahın ürəyi keçib yerə yıxıldı. ().
Ürəyi köksünə sığmamaq – hədsiz dərəcədə fərəhlənmək, iftixar etmək, sevinmək.
Ürəyi kövrəlmək (kövrəklənmək, kövrəkləşmək) – doluxsunmaq, təsirlənmək, riqqətə gəlmək. Kərəm bunları görəndə ürəyi kövrəldi. “Əsli və Kərəm”.
Ürəyi qalxmaq – 1) bax ürəyi bulanmaq 1-ci mənada.
[Şamoya] elə gəldi ki, onun quluncu bərk sancır, kürəyi qovuşur, ürəyi qalxır. ;
2) bax ürəyi atlanmaq 1-ci mənada.
Ürəyi qan olmaq (qana dönmək) – son dərəcə kədərlənmək. Kərəmin ürəyi qana döndü, elə bildi ki, bu, Əslinin ceyranıdır. “Əsli və Kərəm”.
Harda qaldın, sənə qurban, ürəyim qan oldu?
Ürəyi qanla dolmaq – bax ürəyi qan olmaq (qana dönmək).
Ürəyi qəfəsə salınmış quş kimi çırpınmaq – bax ürəyi quş kimi çırpınmaq.
Ürəyi qıldan (sapdan, tükdən) asılı olmaq (asılmaq) – ürəyi xəstə, zəif adam haqqında.
Ürəyi qırılıb ayağının (ayaqlarının) altına düşmək – bax ürəyi ayağının altına düşmək.
Ürəyi qısılmaq – qüssələnmək, kədərlənmək. Tutqun havadan adamın ürəyi qısılır.
Ürəyi qızınmaq – xoşlamaq, xoşuna gəlmək, bəyənmək.
[Xəlil:] Səni görən kimi ürəyim qızındı, xoşuma gəldin.
Ürəyi qızmaq – 1) inanmaq, etibar etmək; qızmaq.
Hərçənd [Gülpərinin] bu şəhərdə tanışları vardı, amma onlara da ürəyi qızmırdı.
[Gövhər xanım:] Onlara da ki ürəyim qızmır, ümid eləmirəm. ;
2) bax ürəyi qızınmaq.
Ürəyi qopmaq (qırılmaq) – bərk qorxmaq, qorxu hissi keçirmək.
[Dərviş:] Paltar xışıltısını eşidərək ürəyim qopdu.
Nərgizin ürəyi qopdu.
Ürəyi qubarlanmaq (qubar bağlamaq) – bax ürəyi qan olmaq (qana dönmək). Kərəmin ürəyi qubarlandı, sazını dərdli sinəsinə basıb dedi. “Əsli və Kərəm”.
Ürəyi quş kimi çırpınmaq – bax ürəyi yarpaq kimi əsmək.
Yol qısaldıqca Nəcəfin ürəyi quş kimi çırpınır, səbri tükənirdi.
Ürəyi nanə (nanə yarpağı) kimi əsmək (titrəmək) – bax ürəyi əsmək.
Ürəyi od tutmaq (od tutub yanmaq) – bax ürəyi yaralanmaq.
Gəlirəm dəhşətə gördüklərimdən; Od tutur ürəyim, hərlənir başım.
Əbilin tüstüsü təpəsindən çıxır, ürəyi od tutub yanırdı.
Ürəyi oxşamaq – həzz vermək, ləzzət vermək, zövq vermək. Bu musiqi adamın ürəyini oxşayır.
Ürəyi olmaq – arzu etmək, arzusunda olmaq, istəmək.
Ürəyi parçalanmaq (parça-parça olmaq) – bax ürəyi partlamaq 1-ci mənada.
Qoparıb atmışdılar bir gülü budağından; Ürəyim parçalandı, hücum çəkdi dərd mənə.
[Əbdülkərim:] Od çıxırdı elə bil o yanıqlı nəfəsdən; Qana dönmüş ürəyim parçalandı bu səsdən.
Ürəyi partlamaq – 1) intizardan, kədərdən, pis xəbərdən bərk həyəcanlanmaq, kədərlənmək, ürəyi parçalanmaq.
[Məryəmin] fikirdən, qüssədən az qaldı ürəyi partlasın. ;
2) ürəyin fəaliyyətinin dayanması nəticəsində ölmək.
Yarım saat keçməmişdi ki, Hacı Nəsirin dükanda ürəyi partlayıb vəfat etməsi xəbəri gəldi.
Ürəyi sakitləşmək (sakit olmaq) – sakit olmaq, sakitləşmək, rahatlanmaq, nigarançılıqdan qurtarmaq, xatircəm olmaq.
[Ata:] Qızım, bu vilayətdə əgər ürəyin sakit olmursa, köçüb, başqa vilayətə gedək. ().
Əmisi uşaqları peşkəş qutularını açmamış Ağcanın ürəyi sakitləşməzdi.
Ürəyi səksəkədə (səksəkəli) olmaq – təşviş, təlaş keçirmək, intizarda olmaq.
Oturmuşdum səkidə; Ürəyim səksəkədə; Yardan baş alma gəldi; Bir qızıl nəlbəkidə. ().
Ürəyi sərinləmək – rahatlaşmaq, sakitləşmək, xatircəm olmaq.
Ürəyi sıxılmaq – kədərdən, qəmdən, yorğunluqdan, yaxud acınacaqlı bir şeyi görməkdən üzülmək, üzüntü duymaq, ürəyi ağrımaq, qəlbi sıxılmaq.
Saçları dağınıq dolaşırsan tək; Sıxılır yalnızlıq əlində ürək.
Budaqları sınıq ağacları görərkən yolçunun ürəyi sıxıldı.
Ürəyi sınmaq – incimək, qəlbi sınmaq.
[Pəri:] Bəhram! Sən xoşəxlaqsan, amma arabir sənin bu hərəkətlərini görəndə ürəyim tamamilə səndən sınır.
Tərif etsəm, məni gözəllər qınar; Etməsəm, bilirəm, ürəyin sınar.
Ürəyi sızıldamaq – bax ürəyi ağrımaq.
Ürəyi soğan qabığı kimi soyulmaq – bax ürəyi yanmaq 1-ci mənada.
Ürəyi soyumaq – 1) sakitləşmək, rahat olmaq, xatircəm olmaq.
[Canbalayev:] Ürəyi soyumayıb, indi də ailəmin içinə əl atır, ürəyimi partlatmağa çalışır. ;
2) incimək, ürəyi sınmaq, qəlbi sınmaq.
[Ceyniz:] [Şiz] əllərini ac qurd kimi quzu buduna uzadandan bəri ürəyim ondan soyumuşdu.
Ürəyi sökülmək (tel-tel olmaq) – son dərəcə kədərlənmək, qəmlənmək.
Sökülür ürəyim, tutulur dilim.
[Nazlı Gülzara:] Bir yandan sevinirəm, bir yandan ürəyim teltel olur.
Ürəyi şama dönmək (şam kimi ərimək) – bax ürəyi ərimək.
Narınca bax, narınca; Saxlaram saralınca; Şama döndü ürəyim; Səndən cavab alınca. ().
Ürəyi şan-şan olmaq – bax ürəyi parçalanmaq (parça-parça olmaq).
Pəri Soltan əhvalatı eşidəndə ürəyi şan-şan olub dedi. ().
Ürəyimiz oldu şan-şan; Aldığımız bu yaradan.
Ürəyi şişmək – 1) bax ürəyi dağa dönmək. Oğlunun müvəffəqiyyətindən atanın ürəyi şişdi;
2) darıxmaq, təngə gəlmək.
Sabirin “arizi qəmlər əlindən”; Ciyəri dağlandı, ürəyi şişdi; O ürək dünyanı dərk edən gündən; Nə qədər cəfaya tab eyləmişdi.
Ürəyi tir-tir əsmək – bərk həyəcan, iztirab keçirmək.
Ürəyi titrəmək – bax ürəyi əsmək.
Bilsəydi ki, yerimdə mən durmuşam dağ kimi; Məgər titrəyərdimi ürəyi yarpaq kibi?
Ürəyi tutmaq – 1) xoşuna gəlmək, xoşlamaq, sevmək, bəyənmək, ürəyinə yatmaq. [Gəldiyev:] Bəlkə sizin təsadüf saydığınız adam qızınızın xoşuna gəlmişdir, bəlkə ürəyi tutmuşdur. Mir Cəlal;
2) ürək ağrısı tutmaq.
Ürəyi tutulmaq – qəmlənmək, kədərlənmək.
[Asya:] Ay Gülçöhrə, sən oxuyanda həmişə mənim ürəyim tutulur, bikef oluram.
Ürəyi tükdən nazik – ürəyiyumşaq, ürəyinazik, çox riqqətli adam haqqında.
Ürəyi uçmaq – çox sevinmək, həddən artıq şadlanmaq.
Ürəyi uçunmaq – bihal olmaq, titrəmək.
Oğlunun tutduğu işdən kişinin qəzəblənəcəyini yaxşı bildiyindən, Salatının ürəyi uçunurdu.
Ürəyi üstündə durmamaq – qorxudan, iztirabdan, intizardan və s.-dən bərk həyəcan keçirmək, çox narahat olmaq.
[Gülnaz:] Ax, qorxudan ürəyim üstümdə durmur.
Ürəyi üstünə gəlmək – əvvəlki rahatlığı, təskinliyi, xatircəmliyi qayıtmaq, rahat olmağa başlamaq.
[Sona Həmzəyə:] Denən heç nə yoxdur, xəbər yalandır, [Qadirin] bəlkə ürəyi üstünə gəlsin!
Ürəyi üzülmək – bax ürəyi ərimək.
Ürəyi vurulmaq – sevmək, məhəbbət salmaq.
Ona vurulmuş ürəyim; Ondan ayrılmamış bir an; Nə arzum, nə diləyim.
Ürəyi yanmaq – 1) yazığı gəlmək, rəhmi gəlmək, acımaq.
Paşa Qəribin ağlamağını görüb ürəyi yandı. “”.
[Nəbi:] Mən də, doğrusu, atayam, ürəyim yanır, qızıma yazığım gəlir. ;
2) bərk susamaq, susuzlamaq.
[Qarı:] Qızım, bir qaşıq su ver, içim, ürəyim yaman yanır. ().
[Yunis:] Su ver, xalacan, ürəyim yanır…
Ürəyi yaralanmaq – pis bir şeydən, hadisədən və s.-dən mütəəssir olmaq, kədərlənmək.
Ürəyi yarpaq kimi əsmək – bax ürəyi əsmək.
Ürəyi yerində olmamaq – narahat olmaq, həyəcan keçirmək, iztirab içində olmaq.
Ürəyi yerindən qopmaq (oynamaq) – bax ürəyi qopmaq.
Ürəyi yerindən oynamaq (qopmaq) – bax ürəyi qopmaq.
Bu an birdən aşağıdan elə bir qışqırıq qopdu ki, ürəyim yerindən oynadı.
Ürəyi yerinə gəlmək – bərk həyəcandan, qorxudan sonra sakitləşmək, rahat olmaq, asudə nəfəs almağa başlamaq.
Tamaşanın ürəyi yerinə gəldi.
Ürəyi yuxalmaq – bax ürəyi kövrəlmək.
Bunları düşünə-düşünə Çimnaz arvadın ürəyi yuxaldı, gözlərinə yaş gəldi.
Ürəyi yumşalmaq – acığı soyumaq, qəzəbi keçmək, mülayimləşmək.
Qəmərin ürəyi yumşaldı, gözlərinin yaşını abi-niysan kimi töküb dedi: – Mehriban dayı, mən yuxu görmüşəmsə, bəs bu üzük nədir? ().
Sadıqla Kərimi görən kimi [Xanpərinin] ürəyi yumşaldı.
Ürəyində daş bağlamaq – bax ürəyində qalmaq.
Ürəyində gizlətmək – bax ürəyində saxlamaq 1-ci mənada. Arzusunu ürəyində gizlətmək.
Ürəyində kök salmaq – unudulmamaq, həmişə yadda, xatirdə olmaq, unudulmaz olmaq, həmişəlik yadda qalmaq.
İki xalqın ürəyində kök salıb; Füzulinin, Nəvainin qəzəli.
Ürəyində qalmaq – 1) həyata keçməmək, yerinə yetməmək.
[Ədalət Ehtişamiyə:] Bu mənfur niyyətiniz ürəyinizdə qalacaq, Sərhəng!… ;
2) deyilməmiş qalmaq, ifadə edilməmiş halda qalmaq.
Qaçayın sözləri bir nisgil kimi ürəyində qaldı. ;
3) boğazında qalmaq (tikə və s.).
Ürəyində yağ qalmamaq – bax ürəyinin yağı ərimək.
Cəfərin ata və anasını gözləməkdən ürəyində yağ qalmamışdı.
Ürəyində yer eləmək – unuda bilməmək, xatirindən çıxara bilməmək, həmişə yadında olmaq. Bu arzu onun ürəyində yer elədi.
Ürəyindən çıxarmaq – qəlbindən çıxarmaq, unutmaq, birdəfəlik əl çəkmək. Məhəbbətini ürəyindən çıxarmaq. Kini ürəyindən çıxarmaq.
– [Surxay Aydına:] Sən bu gün hər şeyi səmimi bir andla ürəyindən çıxar.
Ürəyindən xəbər vermək – 1) birinin ürəyində olan fikri qabaqcadan hiss edirmişcəsinə söyləmək, ifadə etmək.
[Ana:] Can bala, – dedi, – ürəyimdən xəbər verdin! ;
2) ruhunu oxşamaq, xoşlandırmaq.
Bu, hekayənin sarı simidir, bu sim lap yerində çalınır və oxucunun ürəyindən xəbər verir.
Ürəyindən keçmək – ürəyində arzu etmək, istəmək.
[Qaçayın] ürəyindən keçdi ki, Ataşla can-dildən söhbət eləsin.
Ürəyindən qara qanlar axmaq (getmək) – acı, xoşagəlməz, yaxud qorxulu bir hadisəni, işi təsəvvürə gətirmək, dərin həyəcan və iztirab keçirmək.
Poladzadə sakit qulaq asa bilmir, ürəyindən qara qanlar axırdı.
[Nəcəf bəy Bəhruza:] [Məclis] üzdən sənə elə [təntənəli] görsənir, bacıoğlu, amma içəridə ürəyimizdən qara qanlar gedir.
Ürəyindən qoparıb (silib, çıxarıb) atmaq – bax ürəyindən çıxarmaq. Oğlan bura gəlməyinə peşman olmuşdu və qəlbində qəflətən baş qaldırmış bu hissi boğmağa çalışırdı. Boğdu bu hissi.
Ürəyindən çıxarıb, bayaq gözlərinə görünən ağ pərdənin arxasına atdı…
Ürəyindən olmaq – istədiyi, arzu etdiyi kimi olmaq.
Aygünün də ürəyindən oldu bu xəbər…
Ürəyindən silmək, silib (çıxarıb) atmaq – bax ürəyindən çıxarmaq.
[Nəcəf:] Eybi yoxdur, – dedi, – mən sənin etdiklərinin hamısını ürəyimdən silib ataram.
Ürəyindən tikan çıxarmaq – tam razı salmaq, məmnun etmək. Deyilənlər ürəyimdən tikan çıxartdı;
// birisindən başqasının qisasını almaq, birisinin arzusunu yerinə yetirməklə onu tam razı salmaq, məmnun etmək.
[Nisə xanım Şeydaya:] Vahidova hücum eləmisən, ürəyimdən tikan çıxartmısan.
Ürəyinə dağ basmaq (vurmaq, qoymaq, çəkmək) – ürək ağrısı vermək, əzab və iztirab vermək, cəfa vermək, incitmək. [Camal:] Eh, ay Nəbi dayı, bəylər çoxlarını qabıqdan çıxarıblar.
Mənim ürəyimə də dağ çəkiblər.
Ürəyinə dağ-dağa düşmək – təşvişə, qorxuya düşmək, şübhəyə düşmək.
Ürəyinə dağ-dağa(lar) gətirmək (salmaq) – cürbəcür şübhələrlə özünü narahat etmək, təşvişə salmaq.
[Nurulla:] Uf, arvad, sağ olasan səni, niyə ürəyinə dağdağalar gətirirsən?
Ürəyinə dammaq – qabaqcadan hiss etmək, duymaq, sezmək.
[Sona Mahmuda:] Elə bil ürəyimə dammışdı ki, gələcəksən.
Ürəyinə dərd eləmək – bax ürəyinə salmaq.
Ürəyinə dəymək – 1) bax ürəyini vurmaq.
Mən sənə dedim ki, “bir az az ye, çünki turşdu, ürəyinə dəyər”. ;
2) incitmək, qəlbini qırmaq, könlünü qırmaq, toxunmaq.
[İbrahim:] Onun ürəyinə dəymək heç bir layiq iş deyildi.
Maarif müdirinin istehzalı rəftarı Rüstəm kişinin ürəyinə dəydi.
Ürəyinə düşmək – bax ürəyinə dammaq.
Ürəyinə gəlmək – güman etmək, zənn etmək, fikrinə gəlmək.
[Surxay Aydına:] O zavallı [Gültəkin] sənin rahatlığın üçün hər bir şeyi, hətta canını belə əsirgəmirkən sənin gör nə kimi şeylər ürəyinə gəlir.
Ürəyinə gətirmək – fikrinə gətirmək, ehtimal etmək, güman etmək. Belə şeyləri ürəyinə gətirmə.
Ürəyinə girmək – müxtəlif yollarla öz tərəfinə çəkməyə, ələ almağa çalışmaq.
Ürəyinə işləmək – təsir etmək, mütəəssir olmaq.
Ürəyinə qara-qura gəlmək – ürəyinə şübhəli şeylər gəlmək, ürəyinə qara fikirlər gəlmək.
[Nisə xanım Sədəfə:] Amma ürəyinə qara-qura gəlməsin.
Ürəyinə qaynar su səpmək – bax ürəyinə dağ basmaq.
Ürəyinə ləkə (xal) düşmək – bir şeydən şübhələnməyə başlamaq.
[Şirəlinin] ürəyinə balaca xal düşdüsə də, üzə vurmayıb dedi.
Ürəyinə ləkə (xal) salmaq – şübhələndirmək, ürəyinə şübhə salmaq.
Ürəyinə od düşmək – bax ürəyi od tutmaq (od tutub yanmaq).
Ürəyinə od salmaq – bərk həyəcanlandırmaq, sarsıtmaq.
Ürəyinə ox batsın! (batmış!) – bax ürəyinə güllə dəysin! (dəymiş!).
Ürəyinə salmaq – bir şeyə çox həssaslıqla yanaşmaq, bir şeyə qarşı hədsiz həssaslıq göstərmək, bir şeyi özünə dərd eləmək. [Pəri:] Bəhram! Sən ürəyinlə çox danışırsan.
Ürəyinə heç bir şey salma!
Almanı alma, gəlin! Al yerə salma, gəlin; Evdə söz-sov çox olar; Ürəyinə salma, gəlin! ().
Ürəyinə su (soyuq su) səpmək – sakitləşdirmək, xatircəm etmək, rahatlandırmaq.
Camal danışdıqca elə bil Qərənfilin yanıqlı ürəyinə soyuq su səpirdilər.
Ürəyinə toxunmaq – bax ürəyinə dəymək. [Aydəmir:] Aydəmiri torpaqlara gömməmiş heç kəs onun ürəyinə toxunmaz.
Unutma!
“Azərbaycan!” – deyiləndə ayağa dur ki; Füzulinin ürəyinə toxuna bilər.
Ürəyinə yağ kimi yayılmaq – çox xoşuna gəlmək, çox ləzzət vermək, çox xoş gəlmək. Bu sözlər ürəyimə yağ kimi yayıldı.
Ürəyinə yatmaq (yapışmaq) – xoşuna gəlmək, xoşlamaq, bəyənmək.
[Əsgər:] Gördüyüm qızlardan da xoşum gələni, ürəyimə yatanı bir nəfər olubdur.
Yaxından baxıb bələd olduqca Fərhadoğlunun ürəyi Əmiraslan babaya daha artıq yapışır.
[Nazlı Nataşaya:] Bizdə belədir. Elə ki oğlan ürəyinə yatdı, əvvəlcə ona göz-qaş elə.
Ürəyinə yol tapmaq – birinin məhəbbətini, hüsn-rəğbətini qazanmaq.
Ürəyinə güllə dəysin! (dəymiş!) – qarğış ifadəsi.
Ürəyini açıb ortaya tökmək – bax ürəyini açmaq 1-ci mənada.
Telli bütün ürəyini açıb ortaya tökmüşdü.
Ürəyini açmaq – 1) ürəyindəkiləri açıb demək, ürək sirrini demək, danışmaq;
2) sevindirmək, şadlandırmaq, qəmini, qüssəsini unutdurmaq.
Usta Murtuz xəstənin ürəyini açmaq üçün şirin söhbətlər elədi, məzhəkə dedi.
Lakin bunların heç birisi qızın ürəyini açmırdı.
Ürəyini ağrıtmaq – bax ürəyini incitmək.
Bu duyğu Nərimanın ürəyini ağrıtdı.
Ürəyini almaq – incimiş bir adama xoş sözlər söyləyərək onu sakitləşdirmək, incikliyini unutdurmağa çalışmaq.
Qurban ustanın ürəyini almaq, onu sakitləşdirmək üçün ciddi dedi.
Ürəyini boşaltmaq – ürəyində nə varsa hamısını söyləyib sakitləşmək, rahatlanmaq.
Mirzə Cavad o ki demək idi, oğluna deyib ürəyini boşaltdı.
[Yusif:] Dedim, qoy ürəyini boşaltsın, axıra qədər dinməzcə qulaq asdım.
Ürəyini buz kimi saxlamaq – tamamilə sakit olmaq, xatircəm olmaq, soyuqqanlılıq göstərmək.
Ürəyini çalmaq – bax ürəyini ovlamaq.
Ürəyini çəkmək (çürütmək) – üzüntü vermək, əldən salmaq, canını üzmək, usandırmaq, üzmək.
Ürəyini dəlmək (deşmək, didmək) – ruhi əzab vermək, incitmək, əziyyət vermək.
[Banı:] Banının ürəyin deşdin; Boynuna xələtin biçdin. “”.
[Solmaz Altunbaya:] Fəqət neçin ürəyimi didirsən!
Ürəyini dindirmək – oxşamaq, əzizləmək, nəvaziş göstərmək.
Ürəyini düşürmək – bax ürəyini qoparmaq.
Ürəyini ələ almaq – rəğbətini, hüsn-təvəccöhünü, sevgisini qazanmaq.
[Müəllim] bir gənclərin ürəyini deyil, hətta qocaların da ürəyini ələ almağı bacarırdı.
Ürəyini əritmək – bax ürəyinin yağını əritmək.
Ürəyini gen saxlamaq – narahat olmamaq, xatircəm olmaq.
Ürəyini gəmirmək – bax ürəyini yemək.
[Rəşid:] Yenə də dumanlı bir şübhə ürəyimi gəmirirdi.
Ürəyini gizlətmək – öz fikrini, niyyətini gizli saxlamaq, ürəyindəkiləri deməmək.
Ürəyini incitmək – mənəvi əzab və iztirab vermək.
Ürəyini isitmək – sevindirmək, şadlandırmaq, fərəhləndirmək.
Günəş və gülüş hamının ürəyini isidirdi.
Ürəyini qan etmək (qana döndərmək) – iztirab vermək, ruhi əzab vermək, incitmək.
Genə kimlər ürəyini qan edəcəksən, ey məh!
Bu mehriban, bu qayğılı sözlər Dilavərin ürəyini qana döndərdi.
Ürəyini qısmaq – bax ürəyini sıxmaq.
Leyla uşaqların ürəyini qısmamaq üçün Qəşəmlə olan münasibətlərini qızlarına bildirməmişdi.
Ürəyini qopar(t)maq – bərk qorxutmaq, dəhşətləndirmək.
Ürəyini qoparıb vermək – bax ürəyini yedirtmək.
Ürəyini qoymaq – bax ürəyini vermək.
Ürəyini qubarlatmaq (qubar etmək) – ruhi əzab, iztirab vermək, bıqdırmaq, cana gətirmək.
Ürəyini qurd yemək – daxili həyəcan və iztirab keçirmək, bir şeyin aqibətindən dolayı çox narahat olmaq.
Ürəyini oxşamaq – xoşuna gəlmək, ləzzət vermək, zövq vermək, xoşlamaq.
Ürəyini oxumaq – ürəyindəkiləri başa düşmək, hiss etmək.
Ürəyini ovlamaq – özünü sevdirmək, özünə məftun etmək.
Ürəyini ovuşdurmaq – bax ürəyini yemək.
Ürəyini partlatmaq (parçalamaq, parçaparça eləmək) – ağır ruhi əzab vermək, incitmək.
Ürəyini salmaq – bax ürəyini qoparmaq.
Ürəyini sərinləşdirmək – rahat etmək, sakitləşdirmək, xatircəm etmək.
Ürəyini sıxmaq – sıxılmaq, darıxmaq, dərd çəkmək, fikir eləmək.
[Məşədi Oruc:] Ay yazıq bala, ürəyini sıxma, sən dəxi yetim deyilsən.
[Qarı nənə:] Sağdır, qızım, sağdır. Sən heç ürəyini sıxma!
Ürəyini sındırmaq – bax ürəyinə dəymək 2-ci mənada.
[Pəri xanım:] Mən gərək ürəyimi sındıram, mənə zülm edən namərddən qisas alam.
[Bəhram:] Pəri! Sara bizə mane ola bilməyəcək. Yetimdir, onun ürəyini sındırmamalıyıq.
Ürəyini siyirmək – doydurmayan, aclığı rəf etməyən yemək haqqında.
Ürəyini soyutmaq – bax ürəyinə su səpmək.
[Mustafa] …bununla ürəyini soyutmaq istəyirdi.
Ürəyini şan-şan etmək – bax ürəyini parçalamaq.
[Dərviş:] Ciyər yaralarımı təzələməkdən, ürəyimi şan-şan etməkdən sənə fayda varmı?
Ürəyini üzmək – 1) bax ürəyini çəkmək;
2) üzmək, əldən salmaq, taqətdən salmaq, yormaq. Ustanın azarı gün-gündən şiddətlənirdi, bədəni zəifləşib gücdən düşürdü.
Soyuq və aclıq ürəyini üzürdü, sifətində həyat nişanəsi yox idi.
Ürəyini vermək – bütün varlığı ilə bağlanmaq, candan sevmək.
O, bircə arzuya, bircə niyyətə; Verdi ürəyini, verdi büsbütün.
Ürəyini vurmaq – təngə gətirmək, bezdirmək, bıqdırmaq, usandırmaq.
Ürəyini yandırmaq – dərin təsir etmək, həyəcan və iztirab çəkdirmək.
[Qoşatxan:] Laqeydlik kənd müəllimi üçün dözülməz bir bəladır, deməli, heç şey onun ürəyini yandırmır.
Ürəyini yaralamaq – bax ürəyini qubarlatmaq.
Ürəyini yarmaq – bax ürəyini qoparmaq.
Ürəyini yedirtmək – həddən artıq əzizləmək, nəvaziş göstərmək, qeydinə qalmaq. Ürəyini uşaqlarına yedirtmək.
Ürəyini yerindən oynatmaq – bax ürəyini qopar(t)maq.
Ürəyini yeyə-yeyə qalmaq – intizar və təşviş içində olmaq, ağır iztirab içində gözləmək, nigarançılıq çəkmək.
Ürəyini zorlamaq – ürəyi istəmədiyi halda bir işi görməyə, qəbul etməyə, bir şeylə razı olmağa özünü məcbur etmək.
[Aydın:] İki aydan bəri nə qədər ürəyimi zorlayıramsa olmur.
Ürəyinin başı (ucu) ağrımaq (yanmaq, sızıldamaq, sökülmək) – bax ürəyi ağrımaq.
İlk dəfə idi ki, Sadıq kişi oğlunun – əziz-xələf oğlunun səsindəki həzin riqqəti görüb duyur, ürəyinin başı ağrıyırdı.
Bülənd ürəyinin başı sökülmüş kimi dərin bir qəlb ağrısı ilə [Sonadan] aralandısa da, düz qabağında durub iri əli ilə onun başını oxşadı.
Ürəyinin içini yemək – bax ürəyini yemək.
[Xanımnaz Almaza:] Ay balam, səhərdən hardasan? Ürəyimin içini yemişəm.
Ürəyinin qanı ilə – dərin kədər hissi ilə, böyük hüznlə, ürəyi yanayana.
Ürəyinin qurdunu öldürmək – azacıq yemək, bir balaca yemək.
Ürəyinin quşu uçmaq – bax ürəyi uçmaq.
Ürəyinin telləri əsmək – bax ürəyi əsmək 2-ci mənada.
[Məzlum:] Birdən stolun üstündəki skripkanı gördükdə ürəyimin telləri əsdi, nə edəcəyimi bilmədim.
Ürəyinin ucu göynəmək – bax ürəyinin başı ağrımaq.
Ürəyinin yağı (piyi) ərimək – bax ürəyi ərimək.
[Qərib:] Səni gördüm, ağlım oldu pərişan; Əridi ürəyimin yağı, Ağcaqız! “”.
Ürəyinin yağını (piyini) əritmək – xoşagəlməz bir şeyin aqibətini gözlədə-gözlədə iztirab vermək, incitmək, mənəvi əzab vermək. [Bərbərzadə:] Maral, gəl məni incitmə.
Onsuz da ürəyimin yağını əritmisən.
Ürəyinin yağını (piyini) yedirtmək – bax ürəyini yedirtmək.
Ürəyinin yağını (piyini) yemək – bax ürəyini yemək.
Ürəyinin yanğısını söndürmək – susuzluğunu rəf etmək, su içmək.
[Əliqulu:] Ürəyimizin yanğısını söndürmək ümidindən əl çəkib avtobusun yola düşməsini gözləməli olduq.
