1. Bir şeyin ən yuxarı səthi, üzü; üzər (alt ziddi). Şkafın üstünü təmizləmək.
– Sona kağızı mizin üstünə qoymuşdu.
Dildarın hirsi xeyli soyumuş, köpü bir az alınmışdı. Könülsüz-könülsüz gedib, kuşetkanın üstündə oturdu.
2. Yuxarıda olan, yuxarıda yerləşən, yuxarıdakı. Üst çənə. Üst dişlər.
– Kərimqulu isə üst eyvanda dayandığı yerdən həyətə düşdü.
Mən hansı pilləkənlə yuxarı qalxacağımı bilmir, üst mərtəbənin pəncərələrini gözdən keçirirdim.
3. Uzanmış halda olan adamın üst tərəfi.
Memar Sadıqzadə üstünə çəkdiyi ipək yorğanı sinəsinə qədər endirdi.
[Növrəstə] tərəkəmələrdən qalmış köhnə keçəni üstünə çəkdiyi zaman qapıya bir təkan vuruldu.
4. Tikilinin, binanın yuxarıdakı səthi; dam. Anbarın üstü örtülmüşdür.
– Alagöz kəndbəkənd dolanır, gecələrini uçuq daxmalarda, kənd kənarındakı üstü küləşli mərəklərdə keçirirdi.
[Cavad] evlərinin üstündən güclə görünən həmişə başıdumanlı Gədik dağını gördü.
5. Üzər.
Çayların üstündən buz körpü saldı; Seyrəldi get-gedə gediş-gəliş də.
Kərimov cəld addımlarla çay kollarının üstündən keçib getdi.
6. Geyimin bayır tərəfi, üzü. Üstünü ləkələmək. Üstünü silkələmək.
7. Üstdən geyilən.
Mürşüd kişi köhnə qara şal pencəyinin ətəyini yuxarı qaldırıb, üst köynəyinin yamağını göstərdi.
// Paltar, üst-baş. Üstünü dəyişdirmək. Üstünü şotkalamaq.
– Qız cəld üstünü çırpıb, qızara-qızara otağa qaçdı.
8. Kənar, qıraq, yaxınlıq.
Nəriman yol üstündə dayanıb, gələn bir maşına dayanmaq işarəsi verdi.
Bu bağça mənim yolumun üstündə idi.
// Bel, dal.
Koroğlu qırğı kimi şığıyıb Eyvazı götürdü, atın üstünə qoydu. “”.
Əbil kəhər atın üstündə çox vüqarla oturmuşdu.
9. Üstündə şəklində – səbəb bildirir; …görə, …səbəbinə. Sənin üstündə mənə söz gələcək. Hər şeyin üstündə adam əsəbiləşməz.
– Səfəri adam öldürmək üstündə Sibirə göndərdilər.
Cərimə verməmək üstündə, ya da başqa günah üstündə axtarılan yoxsul burada özünü asanlıqla aradan çıxara bilirdi.
10. Barəsində, haqqında, xüsusunda. [Nurcahan:] Mən Səfiqulunun xalasıyam.
Səninlə bir mətləb üstə danışmaq istəyirəm.
□ Nə üstə (üstdə) – nə üçün, nəyə görə, nə səbəbə.
[Cənnətəli ağa:] Səni nə üstə vurdu, a gədə?
Kimsə dedi: – Bəy Almazı döyür.
– Nə üstdə? – Çəkmə üstdə!
11. Üstündəki şəklində – ixtiyarındakı, öhdəsindəki, üzərindəki.
[Mustafa xan] Bainhəmə mən də və mənim üstümdəki qoşun da, hamımız özümüzü sənə qurban demişik.
◊ Üst dodağı göy süpürür, alt dodağı yer – çox qaşqabaqlı, acıqlı, üzügülməz adam haqqında.
Üstü açılmaq – faş olmaq, məlum olmaq, ortaya çıxmaq.
[Qaraca qız] xeyli təşvişdə idi, çünki bilirdi ki, bu sirrin üstü açılsa, Pəricahan xanım onu buradan qovub, qızını da böyük tənbeh edəcəkdir.
[Əsgər:] Zərər yoxdur, bir-iki saatdan sonra mənim kələyimin üstü açılar.
Üstü yoxdur – tayı-bərabəri, misli-bərabəri olmayan şey haqqında.
Burası var ki, sirr saxlamaqda üstü yoxdur, – deyə, Məşədibəy başı ilə təsdiq etdi.
Üstündə durmaq – 1) fikrindən, təklifindən, sözündən əl çəkməmək, dönmədən müdafiə etmək, inad göstərmək. Fikrinin üstündə durmaq.
– Qarı sözünün üstündə durmuş və bu il iki qutu toxum götürmüşdü. ;
2) müzakirə, götür-qoy, məsləhət nəticəsində bir çox şeydən, adamdan birini seçmək, birini bəyənmək.
Nəhayət, trest altımərtəbəli yaşayış evinin üstündə durmuşdu.
Üstündə zağ-zağ əsmək – həddindən artıq əzizləmək, sevmək.
Ata-anası da, dayısı da Müşgünazın nazı ilə oynayar, onu əzizlər, üstündə zağzağ əsərdilər.
Üstündən ağır yük götürülmək – üzərində olan ağır işdən qurtarıb azad nəfəs almaq, rahatlanmaq.
Sözü [Rüstəm] eşidən kimi sanki üstündən ağır bir yük götürüldü.
Üstündən bir daş! – tamamilə unudulmalı, yaddan çıxarılmalı, bir daha maraqlanmamalı şey haqqında.
Üstündən dağ götürülmək – ağır ruhi əzabdan, iztirabdan, yaxud qayğıdan qurtarmaq, narahatedici fikirdən azad olmaq.
Üstündən keçmək – bənd olmamaq, əhəmiyyət verməmək, ağartmamaq. Sualın üstündən keçmək.
Üstündən qələm çəkmək – yazılmış bir şeyi pozmaq, atmaq, çıxarıb atmaq.
Üstünə açılmaq – üstünə qışqırmaq, acıqlanmaq.
Aslan Rüstəm kişinin Salmana acıqlı bir nəzər saldığını görüb, indicə onun üstünə açılacağını gözlədi.
Üstünə artırmaq – bax üstünə qoymaq.
Üstünə atmaq – bax üstünə yıxmaq.
Üstünə ayaqlanmaq (ayaq almaq) – üstünə hücum etmək, qalxışmaq.
[Badam xala:] Yazılmasam, tay-tuş üstünə ayaq alar.
[Qadın:] Uşağım olsaydı, mən qoyardım ki, Mustafa mənim üstümə ayaq alsın?
Üstünə buzlu su tökmək – bax üstünə soyuq su tökmək.
Üstünə düşmək – 1) bir şeyi həyata keçirməkdə inad göstərmək, ona nail olmağa var qüvvəsi ilə çalışmaq;
2) üstünə hücum etmək, üzərinə atılmaq. Sərhəd kazakları Əkbərin üstünə düşdülər. “Qaçaq Nəbi”;
3) üstünə hücum etmək, danlamaq, məzəmmət etmək.
Kişi acığından Kərimin üstünə düşər və həyətdə qiyamət qopardı.
Qayıdıb gələndə məclisdən geri; Yolda iki nəfər düşdü üstümə.
Qoca anası və körpə bacısı [Şirzadın] üstünə düşdü.
Üstünə əl qaldırmaq – vurmaq, zərbə endirməyə hazırlaşmaq.
Üstünə fitləmək zar. – bir adamı başqasının üstünə saldırmaq, vuruşmağa, sözləşməyə təhrik etmək.
Üstünə gülmək – ələ salmaq, masqaraya qoymaq, lağa qoymaq.
Üstünə xoruzlanmaq – şeşələnmək, xoruzlanmaq, kişilənmək, kəkələnmək.
Üstünə ildırım düşsün! – qarğış mənasında işlədilir.
[Fatma xanım:] Ay səni öyrədənin üstünə ildırım düşsün!
Üstünə kəkələnmək (təpinmək) – bax üstünə xoruzlanmaq.
Sarxan gözlərindən hiyləgərlik tökülən almanın üstünə təpindi.
Üstünə qoymaq – şişirtmək, mübaliğə etmək, eşitdiyinin üstünə əlavə edərək başqasına danışmaq.
[Səkinə Rüstəmə:] Yeyib gedəcəklər, on beşini də üstünə qoyub danışacaqlar.
Üstünə (soyuq) su tökmək (ələmək) – hirsini soyutmaq, sakitləşdirmək.
Üstünə su (soyuq su) ələnmək – həvəsi qaçmaq, soyumaq.
Üstünə tökülmək – üstünə hücum etmək, yerbəyerdən üzərinə atılmaq (kütlə halında).
[Oba itləri] uzaqdan kölgəmi görüncə sürü ilə üstümə tökülüb hürərdilər.
Üstünə yıxmaq – başqasının üzərinə yükləmək, onun boynuna qoymaq, ona isnad etmək.
İndi hamı bütün təqsirləri [Seymurun] üstünə yıxmağa çalışırdı.
Üstünü açmaq – üzə çıxarmaq, faş etmək, ifşa etmək, aşkara çıxarmaq.
Üstünü almaq – 1) qovub çatmaq, haqlamaq, çatıb yaxalamaq, çatıb tutmaq.
[Xəlil:] İki dəstədir… Az qalıblar üstümü alsınlar.
[Veys:] Hə, Zeynal! Başlayın, karxanalardan, mağazalardan mal oğurlanıb gizlədilməmiş, üstlərini almaq lazımdır. ;
2) tez özünü (özlərini) çatdırmaq, yanına gəlmək.
Şeyx Abuzərlə şeyx Mərvan həmən Sənanın üstünü alırlar.
Üstünü basdırmaq (pərdələmək, malalamaq) – ört-basdır etmək, gizlətmək, gizli saxlamaq.
[Səfər bəy Mirzə Turaba:] Nə təhər olmuş olsun, gərək kəndlinin ölməyinin üstünü basdıraq.
Üstünü ot basmaq məc. – unudulub getmək, haqqında danışılmamaq, unudulmaq, xatirdən silinmək.
Üstünü vurmamaq – haqqında danışmamaq, ört-basdır etmək, toxunmamaq, gizli saxlamaq.
Ancaq Qazan xan bunun üstünü vurmayıb, Yalınçağı yola saldı.
[Çiçək] çox təəccübləndisə də, üstünü vurmadı.
