СА

! числ. 1) кьведалай вилик квай кьадар къалурзавай гаф. Са паб гъун важиб, герек я бендедиз. Е. Э. Герек туш. 2) умуми тир. Бес са кӀвале авай, санал яшамиш жезвай, чпихъ хшулар авай папани итимди, чара хьанва лагьана сикАрен документар туькӀуьрна, кьведани чпиз кӀвалер эцигдай чилер къачун, - бес им аламат жедай кар тушни? - лагьана кьил галтадна Къайиба. X. Кьасумов. Будуцриз рехъ гайила...

* са акьван нар. гзаф тушир. Са акьван вахт фенач, ам анай кьве къатнавай, юкьвани вечрен ятур тунвай са шуьре гъилеваз экъечӀна. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: са артух.

* са артух нар. гзаф тушир. Вак квай кимивили чи общий кардиз зарар гузва. А кимивал - самокритикадихъ галаз ви са артух мукьвавал тахьуникай ибарат я. З. Э. Муькъвел гелер. И сефер завай са артух гьазурвилер акваз хьанач. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье. «Главный ваъ, гьакӀан бухгалтервал са артух къекъуьн, фин-хтун квачир кеспи я, гьа кар за ийида, масанрихъ гила зун ахгакьдач», лугьудай ада. З. Э. Рекьер сад туш. Синоним: са акьван.

* са бубат нар. тӀимил; тӀимил хьиз. Анжах гила, рахана, къужадиз гададай са бубат хьиз таниш ухшар атана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Гьа са чӀавуз аялрин, ажузбурун къайгъуни чӀугун, колхозни, мектебни, агьалийрин хатасузвални хуьн са бубат кар алакьдайбурун хиве гьатнавай. ЛГ. 2003, 25. XӀӀ. ☼ 1955 - йисан Орфографиядин словарда ( кил.: М. М. Г. ЛЧЮС) са бубат кхьин норма яз къалурнава, 2001 - йисуз акъатай изданида сабубат ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС) яз туькӀуьр хъувунва. Чун эвелан ва кхьинра гьалтзавай вариантдин, яни кьве гаф яз ( са бубат ) кхьинин терефдар я. Синоним: гъилелай цӀар гана, усалдиз.

* са бязи прил. тек-туьк тир. - Юлдашар, квез вирибруз малум я хьи, эхиримжи вахтара чи организациядин са бязи членри коммуниствилин чӀехи тӀвар кьацӀурзавай крар ийизва. А. А. Умуд. Са бязи муаллимри, аялри дидед чӀалаз артух фикир гун патал, жуьреба-жуьре теклифар гана... X. Шайдабегова. Дидед чӀал чируниз артух фикир. Са бязи лезги хуьрерал са шумуд тӀвар ала. Кьиблепатан Дагьустанда ихьтин хуьрерин кьадар мадни гзаф я. "Самур" газ., 2002, 28. ХӀӀ.

* са вахтара (вахтунда ) 1 нар. са мус ятӀани алукьзамай вахтара. Амма са затӀ куьне рикӀелай алудмир хьи, цаварал гьахъ алайди туш! Гьахъ чилерал ала, омни са вахтара кьилел акъатда!. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. Къубадавай «Кьуд ял» вацӀун тӀвар асул лезги гафарикай ( «Кьуд ял» ) арадиз атанватӀани, и топоним масакӀа элкъуьриз алахъзава. ИкӀ хьайитӀа, са вахтунда чаз чи лезги чилер эсиллагь чир хъижедач. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Синонимар: гележегда, са юкъуз (къуз). Антоним: са вахтара 2.

* са вахтара (вахтунда ) 2 нар. алатай вахтара. ... заз ван хьайивал, са вахтара нафт, вацӀар хьиз, чилин винелай авахьна физвай. Б. Гь. Вили вилер Са вахтара чилел аватай эвкалиптдин тарцин хьалхъамда лежберди вичин хизандиз кӀвал авунай. ЛГ, 2004, 17. ӀV. 3) алай вахтара. Са вахтара жуван аялвилин гуьзел йисар кечирмишай и авадан чилел за, цӀийи лувар акатнавайда хьиз, гьисс ийизва... А. М. Мурк ракъини цӀурурда. Антоним: са вахтара 1.

*   са вахтунда кил. са вахтара 2

*   са вахтундани [макъамдани, чӀавузни ] нар. эсиллагь (алай, алатай, къвезмай вахтуникай рахадайла). - За ваз лап кӀевелай кьин кьазва, зун ви гафунай гьич са вахтундани экъечӀдач, дуст кас сикӀ. Ф. Куьпдик акатай чакъал. СтӀал Сулейман... хьанвай агалкьунрал гьич са вахтундани рази жедачир, ам гьамишанда виликди килигдай... З. Э. ЧӀехи шаир. Герек, къуллугъдиз чӀехи хьана лагьана, са макъамдани абурун рафтарвал, инсанрихъ галаз авай алагъ-салагъ дегиш тежен... Б. Гь. Заз эвера. Гьуьрметлу «Самур» журнал кӀелзавайбур, куьн ва куь багърияр са чӀавузни тек амукь тавурай. Куьне куьн тек тамир. З. Къ. «Чуьнгуьрдин сим хьиз рикӀин дам атӀайла...» Зи бала, ваз са чӀавузни уьмуьрда, Инсан шехьиз такурай. З. Къ. ТӀал.

* < са > вил акьалун рах, гл., ни. са тӀимил ахвар авун. Ихтияр гайитӀа, за исятда ингье, и тӀаб кьилик кваз тек са вил акьалда. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Шад руш тир вун. Бес гила вуч дерт ава ви вилера? Йифера на вил акьалдач, Вуч гъам ава кьилера? А. С. Беневшаяр ва вун. Синоним: са вил ахвар авун.

* са вил ахвар... сущ. лап тӀимил ахвар. Вахт-вахтунда жагьидач тӀуьн, Са вил ахвар, я ял ягъун. А. Ф. Дяве.

* са вил вегьин гл., ни квез 1) са вуч ятӀани жагъурун патал куьруь вахтунда килигун. Малладивни Къуръандиз са вил вегьез тада. И. Гь. Саяд. 2) таниш хьун патал куьруь вахтунда килигун (куьрелди). Вахт аватӀа, а зи кӀвалахдизни са вил вегь. Р. 3) куьруь вахтунда рикӀяй фикир авун. Гьа икӀ, чун са гьал Беделахъ галаз таниш хьана: адан уьмуьрдиз са вил вегьена, чаз ам алай чка акуна. Къ. М. Рушарип багъдин сирер. Синонимар: вил вегьин, са вил ягъун.

* са [кьве нугъ. ] вил ахвар авун ( ахвару н рах. ) гл., ни. тӀимил вахтунда ахвар авун. Ваз вуч аватӀа чидани, Султан, са дизелдин патав чна кьведа акъвазна ийидай кар авач. Вун, ада гьикӀ кӀвалахзаватӀа, килиг, за са вил ахварда. А. Р. Салам, эллер!... ина тек амукьай Кьашкьадиз кичӀез амукьнач, амма игьтиятни ахьайиз тахьай, ада ракӀаривай яргъа пата са вил ахвар ийидай чка хкяна. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: са вил акьалун.

* са вил ягъун [вегьин ] гл., ни низ, квез куьруь вахтунда килигун. Са вил яна Гьасана Етим хьайи баладиз. А. Ал. Мирдамир. Играмудинани, вичиз вуч меслят къалурдатӀа ахтармишзавайди хьиз, абуруз са вил яна. Я. Я. Са фурун вакӀар. - Чидач, - руша яхун къуьнер чуькьвена. - Чи пӀинидин тара, - ада са вил гъаятдин пипӀе авай пӀинидин зурба тарциз яна... Гь. Къ. Магьини Дилбер. Синоним: са вил вегьин.

* са виляй (вилихъай) килигун гл., вуж низ-квез артух кваз такьун, такӀанвал аваз килигун. Ричаб, вуна инсаф рикӀел гъидачир, Вун дуьньядиз тек са виляй килигдай. Гь. Къ. Ричабаз. - Абуру ваз кичӀерар гуда. Гьелегьар кьада, эгер акакьайтӀа, къисасни вахчуда. Вири ваз са вилихъай килигда: къекъечӀ, фитнечи къвезва лугьуда. А. М. Къайгъудар.

* са вуч ятӀани сущ. тайин тушир са затӀ. Абас са вуч ятӀани акурди хьиз, мукъаятдаказ, лап явашдиз алай чкадилай къарагъна. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* са вучтин ятӀани прил. тайин тушир. Вахтуни чуру авунвай чарарин ял акъатна. Хвани, са вучтин ятӀани аламат вилив хуьзвайди хьиз, килигиз акъвазнавай. А. Къ. Нехирбанни лекь.

* са гафуналди нар. гзаф рахунар тавуна. Са гафуналди, «Садвили» халкьдин тарих, культура, чӀал ва лезги чилерни тӀебиат хуьн паталди ватанпересвилелди кӀвалахзава. М. М. Кьибле пата гурзава. Са гафуналди, мугьмандиз а дишегьлидин михьи мешребвал акурла, адан кӀвалин селигъа акурла, аданни итимдин арада авай гьуьрмет акурла, мугьманди рикӀяй лагьана... А. Муграгъви. Ажалдин хура.

* са герен(да) нар. тӀимил вахтунда. Жегьил дишегьлидин вилерикай са геренда къариблух чка ва таниш тушир инсанар карагна, накь конференциядал Алимкентдин школадин адресдиз авур кьван критика адан рикӀел хтана. А. А. Умуд. - Жув са герен акъваз хъия, са гъвечӀи ял ягъа жуваз, ахпа алад, - лагьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Са геренда акъвазна, чинеба хьиз инихъ-анихъ килигна, куьчеда касни авачирди тестикь хьайила, "Яраб гудермес абуру квез лугьузватӀа?" - хиялрик кваз, ам кӀвализ хъфена. М. Б. "Жигули". Синоним: са гъвечӀи.

* са герендилай нар. тӀимил вахт алатайла. [Загьидат] - Бес ваз хабар авачни, ФатӀимат са герендилай гъуьлуьз тухузвайди я. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Са герендилай адал ичӀи чка амукьнач. М. Б. Спелар.

* са гуьлледи кьве къуьр ягъун гл., ни са кӀвалахдалди кьве нетижа къачун, кьве нетижадив агакьун. Гьа йифиз урус кьушундикай чара авуна чинеба Эрдебилдин патав ракъурай дестейри шегьердай катзавай туьркверин аскерар чпихъ галаз Астарадиз хкана ва анайни тадиз кеферпатахъ. -туьркверин гъиле авай вилаятрихъ ракъурна. Им са гуьлледив кьве къуьр ягъай гьисаб хьана. З. Р. Гьажи Давуд.

* са гъапа авай (гъапавай рах., ) числ., вужар кьадардиз тӀимил. Ксуз женни тӀурфандин сес япаваз, Ванзавайла чилел вагьши кьузгъунри. Вьетнамдин халкь са гъвечӀи гъапавай Тахсир квачиз къирмишдайла кьузгъунри. Х. Т. Акъатзава ялавар. Синоним: са капаш.

* са гъвечӀи нар. тӀимил вахтунда. Ша са гъвечӀи чун инсанар авачир хелвет дерейриз, къацу векьни хъипи цуьк авай яйлахриз, кьакьан дагълариз фин. Ф. Зиянкар жанавур. - Жечни, Цуьквер, са гъвечӀи заз яб гайитӀа! - ам рушан вилик атана. А. И. Самур. - Жув са герен акъваз хъия, са гъвечӀи ял ягъа жуваз, ахпа алад, - лагьана. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: са герен.

* са гьихьтин ятӀани прил. тайин тушир лишанрин. Гададиз акӀ я хьи, на лугьуди и квалди вичин бейнида, рикӀе са гьихьтин ятӀани, тайин тушир тамарзлувал, къарихвал твазва, ам къвердавай вичин гьиссерин, вичин дердерин есирда гьатзава. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* са жерге нар. кьадардиз гзаф. Са жерге шиирра шаирди хизанда тешкил жезвай ахлакьдинни марифатдин важиблу месэляр къарагъарзава. ЛГ, 2005, 24. Ш. Синоним: са хейлин.

* са жизви нар. тӀимил.... за вичиз чухсагъул лагьайла, адан чиник са жизви серинар акатна ва ада, гьайиф чӀугвазвайда хьиз, хълагьна.. З. Къ. ШейтӀандин веледар. Я а кардан наразивал авуна къаридин сивяй заз ван хьанач. "Вич гьа алай чкадал сагъ хьуй, зун са жизвини бейкеф туш", - лугьудай. Н. М. Жандар Магьамай. Анжах и сеферда а сес къецел акъатначир. Ам гьакӀ, сив са жизви ачух хьана, амукьна. М. С. Дуст.

* са жизвидилай нар. куьлуь-шуьлуьдилай. - ЧӀурукӀа элкъвейла, хата са жизвидилайни жеда... Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз

* са жинсинин членар ктаб, сущ. предложенида са члендиз талукь ва са суалдиз жаваб гудай са шумуд членар. Предложенида са гафуниз табий, адахъ галаз сад хътин алакъада авай, чпи са суалдиз жаваб гудай кьвед ва я гзаф членриз са жинсинин членар лугьуда. А. Г. Гуьлмегьамедов, Гь. И. Мегьамедов. Лезги чӀал. Бязи писателри гзафни-гзаф яргъи, сложный предложенияр, са жинсинин членар гзаф квай предложенияр ишлемишда. Н. А. Литературадин хрестоматия.

* са жуьре хьун гл., вуж наразивилин гьиссери кьун. Хъуьруьнарзавайбур, гайи саламни такьуна, кӀуфук зарафатдин хъвер кваз, кимелай хъфена. Фяледиз са жуьре хьана. А. И. Самур. Зун акурла, ам вичин вилерихъ агъан тийиз, чӀал кьуна акъвазна ва ахпа явашдиз виняйгъуз стулдал ацукьна. Зак теспача акатна. Зун адан гьалдин гъавурда акьунвачир ва мугьман икӀ кьабулуник зи рикӀ са жуьре хьана. А. М. Мурк ракъини цӀурурда.

*   са затӀ 1 сущ. манасуз затӀ, шей. Дуьньядин мал са затӀ я хьи чкӀидай. Е. Э. Къавумдиз.

*   са затӀ 2 сущ маналу, тарифдиз лайих затӀ, шей. Кьиникь са затӀ туш хьи акьван... Е. Э. 1877 - йисан бунтариз. Уьмуьр са затӀни туш хьи вахт авачир. Е. Э. Бахтсузвал. - Къужа туш гьа, са затӀ я: Вуна зун михьиз жегьил хъийида гьа. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* са кап фу сущ. чранвай элкъвей фуан кьуд паюникай са пай.. Руфуниз кӀанзавайди техилдин са кап фуни гъеридин са кӀус я. А. А. Лезгияр. КӀвалахдилай хтана, нисидихъ галаз кӀвачин кьилел са кап фу жакьвана, Мусабег куьчедиз экъечна. Б. Гь. Са кӀвале.

* са капаш [гьаб] рах., нар. са капашда авай кьван тӀимил. - Эй гишин, мекьи солдатар? Квез чидан, ятӀа куьн вужар? -Са капаш истисмарчийрин менфятдиз ийиз къуллугъ. А. Ф. Дяве.... ина са капаш кьван авай чкада, кӀуьд дагъдин чиник кӀуьд хуьр ква. А. А. Пад хьайи рагъ. Са куруна авай хъчарал абур галкӀун патал са капашдавай гъуьр алахна, ийидай са хара чӀатӀар - текьин патал чараяр... З. Ф. РикӀелай фидач. Синоним: са гъапавай.

*   са капуни вандач мисал 'кьилдин кас къуват туш' манадин мисал.

*   са карни тахьай хьиз нар. хьанвай кардиз лазим къимет тагана. - Азар я ман, галукьна маларихь, - гьич са карни тахьай хьиз жаваб гузва Имиралиди. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* са кас сущ, са вуж ятӀани. Эгер дуьшуьш хьанайтӀа са кас анал, Жузачир за а касдивай ярдин гьал. Е. Э. Заз булахдал яр акуна. Гьич са касдиз кьве паб тахьуй дуьньядал. Е. Э. Кьве паб. Са кас кечмиш хьайила, вири хуьр, мугьманар гьа и кимел атана, дуьа ийидай. ЛГ, 2003, 4. ХӀӀ.

* са кикел акъвазарун рах., гл., вуж ни вичиз кӀандайвал авун, ийиз тун. - Ни? Мирзе халуди? Ада, хуьруьнви, зунни вун хьтин виш жегьил са кикел акъвазарда. З. Гь. Лезгийрин риваят.

* са куьнайни туш сказ. кӀусни фикир желб ийидай затӀ туш. свас гваз хуьквезвайдакай хабар гуз тфенгар язавай чамарарни, хуьруьн куьчейра чамарзавай атлуярни, абуруз тамашзавай жемятарни адаз са куьнайни туш. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* са куьникайни тахьун гл., вуж эсиллагь гуьзлемишзавай нетижа, хийир тахьун. - Я стхаяр! - лагьана ада, - куьне фикир це садра, икьван харжияр авуна, зун са куьникайни хьанвач. З. Э. КУТВ-диз фена.

* са кикел (кикерал) хьун [акъвазун ] рах., гл., вуж жуван фикирда авай ва я масада лагьай кӀвалах тадидаказ ийиз гьазур хьун. И ихтилатрихъ яб акалай Ярмет Бакудиз физ кӀанз са кикел хьана. З. Э. РСФСР-дин лайихлу духтур Сафаралиев. Надирахъни тӀуьгъуьндин тварк галукьна. Ам месе гьатна хейлин вахт тир. Надир Вич вичел аламачалда лугьуз Майсаратал хабар агакьзавай. Ам адал кьил чӀугваз физ кӀанз кикерал жедай. З. Э. Уьмуьрдин гелер. Синоним: са кӀвачел акъвазун.

* са къатда нар. акъваз тавуна. Ина адаз акурди маса шикил хьана: еке гьаятдин пата эцигнавай скамейкадал са гададихъ галаз ацукьнавай Айнади, ара-бир сас экъисиз, са къатда ихтилатар ийизвай. З. Э. Муькъвел гелер. Са къатда япал къув ягьзавай гару живедин к ] аник чуьнуьх хьанвай баябан чуьлдик перишанвал кутазва. У. Къемберов. Спелар куьрсарай хам. Самурдин там официальнидаказ тӀебиатдин памятник, милли парк яз малумарнаватӀани, ам са къатда тергзава. ЛГ, 2003, 22.ӀӀ. ☼ 1980 - йисаралди ( кил.: ММ. Г. ЛЧЮС, 1955; М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1964) сакъатда, 1980 - йисара ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 1989) са къатда, ахпа ( кил.: М. М. Г., Р. И. Г., У. А. М. ЛЧЮС, 2001) сакъатда кьабулнава. Чи фикирдай, са къатда кхьин дуьз я.

* са къвала ял аваз рах., нар., вуч авун хуш авачиз, хъел кваз, нарази яз. Дустунин хатур хаз такӀанз хьана, Селимат са къвала ял аваз фена. З. Э. Муьгьуьббатдин цӀелхем.

* са къуз рах., нар. 1) гагь. Са къуз ракьар, са къуз цифер, Лацу хъуькъвер, чӀулав зилфер... Е. Э. Картарикай вич я лачин. 2) са мус ятӀани. Чарадан девлетдал пехил жемир куьн, Эхирни са къуз жегьеннемдин цӀа куда... А. Ф. КьатӀ-кьатӀ авур зунжурар.

* са кьадар нар. тӀимил тушир кьван. Са кьадар вахтар фена. Ф. ЦӀицӀали. Ада, ктаб къачуна, ахъаяйла, заз адан са кьадар чарар амачирди акуна. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синонимар: бегьем, гзаф, хейлин.

* са кьве рах., нар. 1) кьведав агакьна, кьвед кьван. - Чан рухваяр, - лагьана дидеди няниз кӀвале ацукьнавай чкадал, - са кьве рипе техил садавай бурж къачуна кӀанда, икӀ дуланмиш жедач. А. Ф. Бубадин веси. Де мад сагърай! Хъфена, вуна гайи дарманар хъвана, са кьве кӀаш. нисидин къайгъу чӀугуна кӀанда... Ви крарни Аллагьди туькӀуьррай. Б. Гь. Заз эвера. 2) кьадардиз лап тӀимил. ГьакӀ инал са кьве гаф лугьуналди абурун фикирар дегиш тежедайди чизвай Керимазни гъуьжетариз кӀанзавачир. Б. Гь Заз эвера. - Жечни, ашукь, муьгьуьббатдикай са кьве мани лагьайтӀа? -тӀалабна са мугьманди. С. Ярагъви ашукь Уьзден.... ада сериндик, жагъунин кӀаниз фин патал са кьве кам къачуна, амма занжурди ам ахъайнач. М. В. Гьарасатдин майдандал. ☼ "Орфографиядин словарда" (2001 - й.) кьабулнавай дефис аваз сакьве кхьин чи газетра, журналра, художественный эсерра эсиллагь гьалтзавач. Чи фикирдалдини, и ибара дефис авачиз кхьин дуьз я. Синоним: са шумуд

* сакьве сив рах., нар., тӀимил кьван (экъуьгъун). Паша ягъайди хьиз гадар хьана, вичин къапарай акъатна, хуьз тахьана сакьве сив куьчедин экъуьгъунар авуна. А. И. Самур.

* са кӀвач кӀвале, са кӀвач сура аваз хьун гл., нин рекьидай гьалда аваз хьун. - Я малла Мегьамед Эфенди, мад квез чизва хьи, зун къе кьуьзуь къуьрен ериндиз атанва. Зи са кӀвач кӀвале, са кӀвач сура ава. Къе рекьидатӀани чидач, пака рекьидатӀани. А. Ф. Бубадин веси. Синоним: са кӀвач сурун патал [рувал, япал] алаз хьун.

* са кӀвач сурун патал [япал, рувал] алаз хьун гл., нин рекьидай гьалда аваз хьун. Низ чида, дуьньядин гъалар гьикӀ жедатӀа. Зи са кӀвач сурун патал ала. А. Ф. Бубадин веси. - Ана гьикӀ хьанва? Я Муслимат, вун мектебдиз физвачни, тарс башламишнава гьа? Муслимат: Э-э-э, я Рагьман, гила зи мектеб куьз герек я. Зи са кӀвач сурун япал ала. З. Э., Б. А. СтӀал Сулейман. Синоним: са кӀвач кӀвале, са кӀвач сура аваз хьун.

* са кӀвачел акъвазун гл., вуж къуллугъ тамамриз ва фад кьилиз акъудиз гьазур хьун. Халкьдин къуллугъда зун гьамиша са кӀвачел акъвазнава. З. Э. Булахдал. Бузбаш, Ахцегьрин шурпа, пити, кофе, чай... Жанаби доктор, жумла жагьан... Буюр, вуч кӀандатӀани лагь! Зун ви къуллугъда са кӀвачел акъвазнава. Къ. М. Кьашкьа духтур. Синоним; са кикел (кикерал) хьун [акъвазун].

* са кӀус < кьван > рах., нар. тӀимил. Галамай са кӀус кьван тумни атӀана, гьакӀ тада вун чандик квал кваз, тумакь яц. Е. Э. Тумакь яц. Сулейманан ша вун мукьвал, Са кӀус ваз тамашин, билбил. С. С. Билбил. Са кӀус вун сабурлу хьухь. Са кӀус динж хьухь, ая ахвар. А. Муграгъви. Ажалдин хура.

* < са > нерин хиляй аватай хьтин рах., прил. чпин акунралди сад-садавай чара ийиз тежедай, лап ухшарар къведай. * са пара рах., нар. хейлин. Шагьабасаз чир хьана: са кесиб касдихъ са руш ава - са пара акьуллу ва камаллу. Ф. Гьамбал. Са пара инсанар пехил язава. Е. Э. Ярдиз. - Са пара гуьлуьшан югъ тир, чан гъвечӀи стха. А. Исм. Эхиримжи къув.

* са пата ял аваз хьиз нар. нарази яз, хуш авачиз. - АкӀ килигайла, гьм... вун гьахъ я, - лагьана Махсуда са пата ял аваз хьиз. З. Э. Муькъвел гелер. са патахъай... муькуь патахъай союз сад-садаз къаншарвал къалурдай ибара. Ина авайди, са патахъай, билбилдин ашукьвал ва гьавиляй адан хуррамвал гьалдай эвер я, муькуь патахъай, адаз акси яз, шаирдин пашманвал, гъамлувал я. М. М. Гь. Халкьдин шаир. Амма са патахъай Зелфи вичин суалдал пашман хьанатӀани, муькуь патахъай шадни хьана. А. А. Умуд.

* < са > пиллагьни [шумпӀни] тахьун гл., низ вуч эсиллагь бес тахьун. - Вилик гъана эцигай, кьавурма авай къаб хуьруьн нуькӀрен вил кьванди тир гьа! Адакай заз са шумпӀни хьанач! - фикирар ийизвай гадади. З. Э. КУТВ-диз фена.

*   са пицӀинихъай атӀайбур рах, сущ. са дидеди хайибур.

*   са рахунни алачиз нар. шаксуз. Ваз и кеспи чидайтӀа, са рахунни алачиз, вавайни ви куткунар гьерерихъ, лапагрихъ дегишариз жедай. Ф. Куткунда гьатай жанавур. [Къаравили]. Агь, Селим Бадрудинович, вунани лугьуда гьа, са рахунни алачиз, гьа и ихтилатни хурун дафтарда кхьида за. Н. И. Гьакимрин папар.

*   са-садар авадарун рах., гл., ни ички хъун. Межлисдал алайбуру са-садар ахвадарна. 3. Э. Булахдал.

*   са сеферда нар. 1) анжах садра. Зун гъвечӀи аял тир вахтунда са сеферда Дербентдиз уьзуьмар атӀуз фейиди я. Гьадалай кьулухъ садра ветегадизни фена. А. Ф. Лянет. 2 ) виликдай. Са сеферда и пачагьдин гъвечӀи гададин папа айвандик экъечӀна яд экъичзавайла, им пачагьдиз акуна. Ф. Гьуьлуьн руш Са сеферда папа, кьасухдай хьиз, санал месик къаткайла, лагьана: - Мекъи кьуьдни кьий, лугьуда папари, кьуьзуь гъуьлни. Садани чими ийидач. А. А. Лезгияр. Са сеферда Уьзден а кимеллайбуруз ихьтин са кьиса ахъайна... С: Ярагъви ашукь Уьзден. Синоним: садра.

* са сиве кьве мез хьун гл., нин дуьз лугьун тавун, гьа са шейиникай, касдикай кьве жуьредин фикир лугьун. гайи гаф чӀуриз, гьарнихъ алатиз. Са сиве кьве мез хьун дуьз яни бес? А. М. Дуьз яни бес? Забитаз гьич кӀани туш са сиве кьве мез авай кас... 'З. Р. Къекъуьнлай.

* са сивяй нар., вуч авун са шумуда сад хьиз, вирида санлай(лугьун, жузун). - Гьинва? - са сивяй жузуна рушари. А. А. Умуд. Къарачийри лугьудай, вирибуру са сивяй: «Ви гъуьл гзаф кӀевева, Эхир жеда саламат». А. Ал. Мирдамир. Чаз яд кӀанзава, - суза авуна вирида са сивяй. А. Къ. Аскервал башламишай югъ.

* са тахан гьарф(ар ) сущ. са знакдалди, лишандалди кхьенвай гьарф, месела: т, п. Виликди кьве тахан ачух тушир чч, кк, пп, тт гьарфаралди кхьизвай гафар анжах са тахан гьарфаралди кхьида. Месела: чирвал, паб, чумал, карта, класс, коммуна, перем, перо, атун, тетрадь, капитализм ва мсб ( амма виликди хьиз икӀ кхьидач: ччирвал, ппаб, ччумал, ккарта, ккласс, ккоммуна, пперем, пперо ва икӀ мад ). Лезги литературный чӀалан орфографический къайдайрин свод. ТуькӀуьрайбур: Гаджиев М., Алкадарский А. К.

* са тегьер 1 сущ. къайда; вердиш хьанвай гьал.. Селимат гзаф гуьрчег ва зирек кьил я. Ам пад - къерех, кӀвач-кьил туькӀвена гулганчӀ хьиз жедай. Эхиримжи вахтара адахъ гьич са тегьер амач. За сад лагьайтӀа, вичи кьвед лугьуз, чинай маргъузар авахьиз лап батинди янава. З. Э. Арифдиз ишара.

* са тегьер 2 нар. 1) вичел масадан фикир желбдай тегьерда. Агь, къе заз зи яр акуна булахдал, Са тегьер вич акъвазнавай дамахдал... Е. Э. Заз булахдал яр акуна. 2) хъсан тушиз. Яр, ви гьалар заз са тегьер аквада... Е. Э. Ярдиз. Кесибдихъ авай фикир сад тир: «Лап хъсан ваъ, хъсанни ваъ, са тегьер, юкьван хьайтӀани са йисуз кӀвалин юлдашдихъ галаз яшамиш жен, са тӀимил вахтунда хьайитӀани хажалатар рикӀелай ракъурин». М. Гь. Буржар хьайитӀани алатда хьи... гьа и арада мама Къадирни мискӀидай экъечӀна кимел атана. Гьажи Нуьзуьр хияллу яз акурла ада: -Гьажи, хийир хьурай, вун са тегьер хияллу яз аквазва? - жузуна. Я. Ш. Гьахъ квахьдач. 3) тажубвилелди. Элкъвена килигайтӀа, ракӀарин сиве Ольга акъвазнавай. Расу чӀарар, лепе гуз, къуьнерилайгъуз авахьнавай, яру-цӀару читинин халат алай ам жегьил руш хьиз, шумал буй гадарнавай таза къавах къелем хьиз, фараш тир. Зун вичиз са тегьер килигзавайди кьатӀай, ам зав мукьва хьана. - Вуча, ваз зун сифте яз аквазвани? А. М. Мурк ракъини цӀурурда.

*   са тегьерда нар. лазим ери авачиз. Ая хуьрек са тегьерда, Акван, ада вуч эзберда. С. С. Фекьи.

*   са тӀимил рах., нар. кьадардиз гзаф тушир кьван. Сефер халуди гьарай-эвер акъудай са тӀимил вахтунда, лувар квай къачагъар ахквадачир, ахпа мад элкъвена хтана абуру чуьхверар недай. А. Р. Чинебан савкьват. Асан Нуьдуьрбегован яшар яхцӀур йисалай са тӀимил алатнава. Им къуватрин лап чагъинда жедай вахт я. ЛГ, 2003, 27. ХӀ. Поезд, фикирзавайвал, гъвечӀи залзаладин нетижада гьерекатдик акатна ва са тӀимил рекьиз фейидалай кьулухъ рельсерилай алатна. ЛГ, 2004, 21.Ӏ.

* са тӀуб < кьван > числ., вуч. са тӀимил кьван. Са тӀуб чар кхьиз жедатӀа аку, мад Микаил къайи яйлахдиз фенва. Гь. М. Чи бахт чи гъиле ава. ЯтӀани къе садани И дагъвидин сагълугъдай са тӀуб чехир хъвадани. Х. Х. Кьве буба. Ихьтин иблисди са тӀуб кьван авай цикай вацӀ авуна, чун адан хура твада. Къ. М. Кьашкьа духтур. Синоним: са чӀар.

* са тӀуб хьтин прил.,; вуж тек, арха авачир. Вири са тӀуб хьтин Махсудал тепилмиш хьана. З. Э. Муькъвел гелер. Ахьтин жигьизар гвачир тӀуб хьтин свас кӀвализ атайла, заз ван хьайи элди вуч лугьурай? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

* са тӀуб алай чкадал кьве тӀуб эцигун векъи, гл., ни рахун тавун. Жуван са тӀуб алай чкадал кьве тӀуб эцигна ацукь! - къургъар гузвай Мирима. Эхир паб кӀваляй экъечӀна фена. М. Б. «Жигули».

* са уьтери < хьиз > рах., нар. виридаз малум тежедай тегьерда. Анжах тӀуб туькӀуьрна, са уьтери хьиз хьайитӀани къалуррай, амай крар, лишанар, крар, мехъерар арадал къведа. А. А. Лезгияр. Рушан дидеди цӀаюн кӀвале фу-яд гьазурзавай чӀавуз са уьтери адаз лагьана. А. А. Пад хьайи рагъ. Са уьтери хьиз Гьажидиз идакай хабар авай. Анжах садазни лугьун тавуна и сир чинеба хуьзвай. А. И. Самур. Регъуь я гададиз, - вилер чуьнуьхзава. са уьтери хъверзава. М. В. Гьарасатдин майдандал.

* са хара рах., нар. гзаф (харада тваз жедай затӀарикай рахадайла). Ачух жезва суфрани Дагъвидин суфра, Адет тирвал, сифте фу Гъизва са хара. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. КӀвалин са пата эцигнавай кӀарасдин чарпайдал са хара хипен хамар, кӀаникни са хара малдин лияр жедай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Столдин кьулухъ ацукьзава, сейф ахъайна пулар гьисабзава. Адан вилик са хара пул ква. Гьар пачка гъиле кьурла адан вилери цӀарцӀар гузва... Ф. Б. Филиал. Цавдаран вилик са хара кӀарабар хьанвай. А. Къ. Нехирбанни лекь. Синоним: са хейлин.

* са хейлин нар. гзаф. Къарикай са юкъуз... чпин кӀвалюгь алай чкадив агакьдайла, стхайриз инал са хейлин инсанар акуна. А. А. Пад хьайи рагъ. Са хейлин чилер пата-къерехдай атайбуруз дачаяр патал гана. М. М. За нин бахт чуьнуьхна? Ам цел фена са хейлин вахт хьанвай. М. В. Гьарасатдин майдандал. Синоним: са хара, са жерге.

* са цуьк экъечӀуналди гатфар жедач мисал са лишан тайин хьуналди гуьзлемишзавай кар-кӀвалах кьилиз акъатдач.

* са чанга авай < кьван > числ., вужар, вучар тӀимил. Са чанга авай кьван девлетлуяр гьар са куьнин иеси хьун, гзаф пай халкьар гьар са куьникай магьрум хьун я. З. Э. Муькъвел гелер. Синоним: са гъута авай кьван.

* са чипӀинин вине аваз хьун гл., вуж масадбуралай са квелди ятӀани хъсан патахъ тафаватлу хьун. Социальный ва яшайишдиз талукь тир чӀалари чаз Эмин вичин девирдин са гзаф инсанрилай са чипӀинин вине авай, ачух фикир авай инсан тирди къалурзава. М. М. Гь. Шииррин кӀватӀал туькӀуьрайдан патай (1941 ).

* са чӀавуз нар. тайин тушир вахтунда. Ада гьасятда лампа хкадарна, и гевгьер кӀвалин пенжерда эцигна. ГьикӀ ятӀани, и гевгьер, йифен са чӀавуз, къумар къугъвана хквезвай са гачалаз акуна. Ф. Гьуьлуьн руш. Гьа фена вун, мад са чӀавуз Жеда зарул ватандихъ. Т. А. Фу квахь тавурай.

* са чӀавузни нар. гьич са вахтундани. Са чӀавузни чи халкьдиз Ажузвал чир хьайид туш. Я чна гьич садрани Чи сир маса гайид туш. А. Мут. Дуствал.

* са чӀарчӀикай куьрс хьун гл., вуж-вуч хатадик хьун, шаклу гьалда хьун. Гила гьиниз фида? Далудихъ - душман, вилик душман, поездда авайбур лагьайтӀа, залан хирер алай солдатар, чара вуч я? Агъзур касдилай гзаф авай хер алай солдатрин чанар пуч хьунни саламат хуьн са чӀарчӀикай куьрс хьанвай. З. Э. РСФСР-дин лайихлу духтур Сафаралиев.

* са шумуд нар. кьадардиз тайин тушиз гзаф. Сефер халудин багъда фад битмиш жедай чуьхверрин са шумуд тар авай. А. Р. Чинебан савкьват. Са шумуд гъвечӀи вацӀар авахьзавай Самур хьиз «ЦӀийи рехъ» мадни гужлу хьана. З. Э. Муькъвел гелер. Гьа икӀ мадни са шумуд югъ алатна. А. Исм. Эхиримжи къув. Синоним: сакьве.

* са шумудра нар. гзаф сеферра. Кьарайсуз бригадирар гьеле са шумудра къурухриз килигна хтанвай. Б. Гь. Заз эвера. - Импортный туш ман? -серсер хьайи Мусадин кьил, пуржиндал алай нинидин кьил хьиз, са шумудра инихъ-анихъ юзана. Т. А. Мехъер куьтягь тахьанмаз. Алай вахтунда Азербайжанда лезгийрин кьадар 178 агъзур тирди малумарнава. Гьакъикъатда ина лезгийрин кьадар са шумудра артух я. "Самур" газ., 2002, 28. ХӀӀ.

* са югъ такун (тахьун) гл, низ хъсанвал, секинвал такун. Зун хьиз архадикай са югъ тахьайди.. Заз хьиз гьа ихьтин зулумар хьайд атуй. Б. Э. Веси. [ФатӀимат].... Шехь тавурла, мад за вуч хъийида? Заз чизва хьи, гьа такӀан касдин кӀвале заз са югъни таквадайди. Гь. Гь. Адетдин къармахра. Ам кьил хкажна заз килигна, перишандиз хъуьрена. Ик анжах рикӀ гзаф тӀар хьайи, жегьил уьмуьрда бахтлу са югъ такур ва ахьтин югъ акуникай умуд атӀай дишегьли хъуьреда. А. М Мурк ракъини цӀурурда.

* са юкъуз (къуз рах. ) ( чӀавуз ) нар. 1) мус ятӀани, мус хьайитӀани. Алцурариз ам са юкъуз чарада Тухудай вахтар хьайи кас шедачни? Е. Э. Заз сабур гуз. Эхир са къуз кӀеви душман жеда, дуст. Е. Э. Ашукь жемир явадал. 2) тайин тавунвай (тушир) йикъарикай са юкъуз. Са юкъуз мугьман айвандик квайла, Далалубегьлиди вичин лам гьаятдиз акъудна... Ф. Далалубегьли. Са юкъуз Риза колхоздин контордиз фена. А. Ф. Риза. Эхир са юкъуз къван сурун кьилик кутуна. З. Гь. Уьмуьрдин сирнав. Са юкъуз ял язавай чкадал Халилан къунши Жезказган шахтарин управленидин начальник Саруханов Керимхана лагьана: Халил, мад вун Пермдиз, масанриз хъфидач, кӀвалах ваз за зи патав жагъурда. А. Гьажимурадов. Чи рикӀ алай композитор.