сущ.; ци, -це; тар, -тари, -тара инсанди, гьайванди, къушра хъун патал ва набататар экъечӀун патал ишлемишзавай, вич вацӀай, булахдай физвай, жими затӀ. Гзаф чкайра къекъвена къаргъа цихъ, амма яд жагъанач адаз. Ф. Фагьум авай къаргъа. Са сеферда пачагьдин свас вичин тахай дидедин гачал рушахъ галаз вацӀал фида. Ибуруз чпиз-чеб цяй аквада. Ф. Бибихатун. Анжах са гьамамдин ци куьмек ийизвай. А. А. Лезгияр. Цихъ къанихдаз ахварайни яд аквадайвал, гвенар акӀахьзавай никӀер адан рикӀяй акъатзавачир. З. Э. Муькъвел гелер. Яд - уьмуьр я, яралуг туш Чурурдай жигер. Яд - им фу я, чан я сархуш, Я мелни мехъер. А. Ал. Андреян булах. Агь, Ватан! Яд хъвайила яд чилерин, Чир хьана заз ви ятарин ширинвал!. А. С. Дидедин кьисас. - Вуна къе нянихъ кӀвачер чуьхвенайни? Афтафадай цаз, къайи цяй, легенда чна кӀвачер гьикӀ чуьхуьдайтӀа, рикӀел ачамани? Р. Гь. Зи ирид стха. Къуьнел квар алай рушар акурла, гьейран жемир абурал, гадаяр. Гьаятриз яд чӀугуникай фикир ая. «Кварце яд кьайиз амукьда» лугьузвани куьне? Аваз хьурай кварар кӀвалера, кӀандайда яд хьурай. Анжах жуван дидедин, жуван сусан, жуван рушан къадир авай касди дишегьлийри ихьтин залан пар ялуниз рехъ гана кӀанзавач эхир. С. К. Квар. МефтӀедин ивидин Гьерекат хъсанарун патал гъилер кьуьнтел кьван 10 декьикьада чими це твада.. ЛГ, 2003, 7. VӀӀӀ. * абукевсер яд, кай рикӀел яд иличун, кьери яд, кьилиз яд чимун, руфун цик кутун, сиве яд цанвайди \[кьунвайди\] хьиз, тӀач хьтин яд, цӀаран яд.
* яд авачир дагъдал регъв эцигун гл., ни манасуз, нетижадив агакь тийидай кӀвалах авун. Я да, яд авачир дагъдал регъв эцигзавайбур, - лагьана Велиди вичив гвай вацӀуд патрон капан юкьвал эцигна къалурунивди. - Ибуралди дявеяр ийиз жедани. З. Э. Муькъвел гелер.
* яд алай яракь сущ.; 1) хци ва кӀеви яракь. Гьар легьзеда яд алаз хьуй куь яракь. Х. Х. Масан баде. 2) куьч. (туш гаф галаз) кар алакьдай кас. Я макъала кхьизвайди сугъул, са къайгъуни авачир, хьайивал хьуй лугьузвай, чара авачиз мажбурнама кьилиз акъудзавай кас я, я адан макъаладин игит са акьван яд алай яракь туш. А. Къ. Шаирдин экв.
* яд атӀай (атӀанвай) регъв хьиз нар. лалдиз, са ван-сесни авачиз. Буш кӀатӀ хьтин, я инсандин, я малдин, я хазвай къапунин, я гудуниз эчӀирзавай цин ван авачир, яд атӀай регъв хьиз, лал кьенвай кӀвализ хтана, Магьамедсалегъ теспачавал кваз къекъвена. А. А. Лезгияр. Экверни туьхвена, кӀвалах акъвазна, ван-сес кумачир мяден яд атӀанвай регъв хьиз акъвазнавай. З. Э. Муькъвел гелер. Кабабханадал абур агакьна, амма гьамиша ван алай къеле хьтин и кабабхана, яд атӀай регъв хьиз секин тир. С. Ярагъви ашукь Уьзден.
* яд галачир регъв сущ., вуч. манасуз, вижесуз, вичин везифа кьилиз акъуд тежезвай затӀ. Къуй итимди и кар ачухдиз авурай, мугьман текъведай кӀвал яд галачир регъв хьиз я. К. К. Шаирдин килфетар. Хъуьруьн галачир сатира гихьтинди хьуй? Ам яд галачир регъуьз ухшамиш Я. Ш. Юсуфов. Гьамиша чи шал дуст.
* яд гун гл., ни 1) низ сада масадаз хъвадай яд гун. Аялдиз къайи яд гумир. Р. 2) квез гьайван яд хьун патал булахдал, вацӀал, вирел тухун ва я къапуна цана адан вилик яд эцигун. - Риза, балкӀандиз яд це! А. Ф. Риза. 3) квез набататрин дувулриз яд фидайвал авун. Багълариз яд акъудун мураддалди, чна Самур вацӀун къерехдал цин иасосар эцигна. Ада анжах 25 процент багълариз яд гун таъминарна. А. Шагьмарданов. Майишатдиз регьбервал гуникай веревирдер.
* яд иличай хьиз нар. ван-сес акъат тийиз. Классда, яд эличай хьиз, секин тир, учительница кӀвачел къарагъна. А. А. Умуд. Муькуьбур, яд иличай хьиз, адан сивиз килигзава. М. Ш. ЯкӀун хъчар.
* яд фидай патахъ пер ягъун гл. ни гьахълувилиз килиг тавуна, вирида вуч ийизватӀа, гьам авун. Синоним: гъуьргьуь еб хьиз, гьар патахъ фин.
* яд хьуй! межд. 'амачир гьалдиз атуй' манадин къаргъиш. Кьакьан дагълар яд хьуй яллагь, Яр авай хуьр аквадайвал. Ф.
* яд хьуй гл., вуч квахьун, амачир гьалдиз атун. Гуьнуькъара дуьнья! Ви югъ, ви йиф - вири сад хьанани, Хъсанвилер чи инсанрин вири санлай яд хьанани? М. Ж. Жанавурдин къув язава...
* яд чӀугвадай лит нар. вуж вичиз ийизвай писвилер, лугьузвай гафар эхдай инсан. Килиг, рушар. куьне садра куь мецерин аявал ая. Зунни квез яд чӀугвадай лит туш. Куьне сивел атай вуч лагьайтӀани, завайни эхиз, жедач. Я. Я. Нурар ва хъенар.
* яд элкъведай пад сущ. суьргуьн. Кьвед лугьур сефер ихьтин гьал тикрар хьун хъувуртӀа, за куьн кьведни яд элкъведай патахъ дугурда. С. С., С. М. СтӀал Мусаиб.
* цел атун гл хъвадай яд кӀвализ гъиз вацӀал, булахдал атун. Алагуьзли, бес вун цел кьван къведачни? Е. Э. Ваз зи гьалдикай хабар авачни?
* цел фин гл., вуж хъвадай яд кӀвализ гъиз вацӀал, булахдал фин. Цел фида вун къугъваз-къугъваз. Е. Э. Вун хвашгелди, сафагелди. Диде квар гваз цел фида... Х. Х. Дидедин тум.
* яд хъуй (хьурай )! межд. са никай ятӀани хуш татайла. 'вичиз вуч кӀантӀани авурай, хьурай' манадин ибара. Хъвайибуру мад хъурай, Тахъвайбуру яд хъурай. А. Къ. ЦӀийи йисан тост.
* цик кутун гл., вуч недай кьафун хьун патал афнияр, помидорар кьел, истивутар вегьена балонда, бочкада цик кутун.
* цик < кваз > хьун гл., вуч яд гудай мумкинвал аваз хьун. Цик квай никӀер и дагъдин хуьре асла авачир. З. Э. Муькъвел гелер. Колхоздиз гатфарин къуьл цун патал райондай план ганвай. Амма цик квачир дагъдин никӀера гатфарин кьуьл цуникай менфят авачир. З. Э. Муькъвел гелер.
* цин кӀаникай фидай луьткве сущ. луьтквейрин жуьрейрикай сад. 2000 - йисан 13августдиз цин кӀаникай фидай «Курск» луьткве батмиш хьана. ЛГ, 2004, 12.