Liberalizm

Liberalizm, fərdi azadlıqları və haqqları müdafiə edən siyasi ideologiyadır. Liberallar geniş bir fikir müxtəlifliyinə sahib olsalar da, sekulyar dövlət, ifadə azadlığı, mülkiyyət hüququ, inanc azadlığı, ticarət azadlığı kimi fikirləri dəstəkləyirlər. XVIII əsrdə liberal fikirlərin maarifçilik çağı filosofları və iqtisadiyyatçıları arasında yayılması, liberalizm ilk dəfə nəzərəçarpan bir siyasi hərəkat olaraq ortaya çıxmışdır. Liberal düşüncə dövlet dini, mütleq monarxiya, kralların dini haqqlarına qarşı çıxırdılar. Liberalizm müasir dövrdə ortaya çıxmış ilk siyasi ideologiyadır. Digər siyasi ideologiyaların böyük qismi liberalizmə bir reaksiya və onun tənqidi üzərindən şəkillənib inkşaf etmələri ölçüsündə, onun hər hansı bir ideologiya olmayıb, bir meta-ideologiya olduğu deyilə bilər.

Etimologiyası

Liberalizm, siyasi ədəbiyyatda istifadə etdiyimiz digər terminlərə nisbətən olduqca yenidir. Avropa qaynaqlı, İspan dilindən törənmiş bir söz olmaqla yanaşı, əsli latıncadır. İspan dilindən İngiliscəyə keçmiş və ilk dəfə XIX əsrin əvvəllərində siyasi ədəbiyyata daxil olmuşdur. Bu söz əvvəllər milli olmayan siyasəti ifadə etmək məqsədiylə pisləyici - ittihamedici bir mənada ifadə edilmişdir. Maraqlı şəkildə, daha sonraki illərdə İspanlar "liberal" sifətini İngilis mənşəli siyasəti ifadə etmək məqsədi ilə istifadə etməyə başlamış və Lokçu Konstitusiyalı monarxiya və parlament sisteminin əsaslarını müdafiə edən millət vəkillərini "liberales" olaraq adlandırmışlar. Başqa bir fikrə görə Adam Smit "Xalqların Sərvətin"dəki "Liberal ixracat və idxalat sistemi" ifadəsi ilə liberal qavramını ilk istifadə edən yazıçı olmuşdur. Vaxt keçdikcə istifadəsi yayılan qavram, əsrin ortalarına və sonlarına doğru siyasət lüğətinə yerləşərək, "laissez faire", "laissez passer" (buraxın etsinlər, buraxın keçsinlər) ifadəsinin yerini almış və fikir azadlığını, ifadə azadlığını və sərbəst ticarəti müdafiə edənlərin adlandırılmasında istifadə olunan etiket halına gəlmişdir.Ancaq daha sonra liberalizm bir qavram olaraq getdikcə elastikləşmişdir. Gündəlik dildə, liberalizm özündən bəhs etdirən, fəqət doğru bir tərifi verilmədən üstəlik mənası və önəmi yetəri qədər vurğulanmadan istifadə olunan bir qavram xüsusiyyətini almışdır. Etimoloji olaraq, "liberalizm" və "liberty (azadlıq)" sözləri arasında əlaqə və birləşmə vardır. Lüdvinq fon Mizesə görə "liberalizm bir siyasi doktrinadır" . Mizes, liberalizmin bir "nəzəriyyə" olmadığını , praxeology (insan davranışını öyrenen disiplin), xüsusilə iqtisadiyyat elmi tərəfindən insanın davranış problemlərinə aid inkşaf etdirilmiş nəzəriyyələrin tətbiqi olduğunu deyir. Bir başqa ifadə ilə, liberalizm tətbiqi iqtisadiyyatdan ibarətdir.

Liberalizmin Tarixi

Doğuşu

Liberalizmin köklərinin antik çağda Qədim Yunan Siyasi və İqtisadi düşüncəsinə qədər uzandığı düşünülür. E.Ә. V əsrdə Sofistlərin (Protoqar, Gorgiy və digərləri) düşüncə sistemində liberal düşüncənin izlərini görmək mümkündür. Qədim dünyada bəzi fikir adamları öz əsərləri ilə onlardan sonrakı fikir adamları üzərində təsir yaratmış və liberal ideologiyanın yaranmasına kömek etmişlər. Misal olaraq Aristotelin "Siyasət" adlı əsəri bu mövzu ilə yaxından əlaqəlidir. Orta Çağda Xristian və İslam dünyasında bəxi liberal fikirlərə rast gəlinir. Xristian dünyasında Saint Thomas D'Aquino ilk dəfə iqtidara sərhəd qoyulması və azadlığın qorunmasına aid fikirlər ortaya atmışdır. Aquino bu mənada konstitusiyaçılığın, iqtidara sərhəd qoyulması anlayışının ilk müdafiəçilərindən biri olaraq qəbul olunur. O dövrdə Saint Paulusun "Bütün iqtidar tanrıdan gəlir" sözünə qarşılıq olaraq Saint Thomas, "Bütün iqtidar tanrıdan gəlir, fəqət, xalqın vasitəsi ilə həyata keçirilir" fikrini müdafiə edirdi. Yenə orta əsrlərdə İslam fikir adamı İbn Xəldun liberalizmin ilk xəbərçilərindəndir. İbn Xəldun "Müqəddimə" adlı əsərində liberalizmin bəzi təməl prinsiplərinə rast gəlinir.

İntibah Dövrü

İntibah dövrü, onunla birlikdə gələn yeni insan konsepti və bu konseptə bağlı olaraq vurğulanan azadlıq qavramıdır. İntibah dövrünün əsl önəmi azadlıq qavramı çərçivəsində meydana gələn fərdiyyətçilik anlayışının inkşafına kömek edərək yeni bir insan fəlsəfəsi yaratmış olmasıdır. Bu fəlsəfə liberalizmin ən əsas prinsipləri olan fərdiyyətçilik və azadlıq anlayışının inkşafına töhfə vermişdir. İntibah dövrünün insan anlayışının ən əsas xüsusiyyəti insanın özü öz əli ilə tarix yaratması, öz düşüncəsinə görə hərəkət etməsi və bundan məsul olması anlayışıdır. İntibahla birlikdə insan fərd olaraq cəmiyyətdən ayrı bir varlıq halında başa düşülməyə başlamışdır. İnsan ağlının tək yol göstərən olduğu qəbul edilmiş, insan ağlının davamlı şəkildə irəliyə getdiyi anlayışı, ağıl xarici qadağaların qaldırılaraq ağıla uyğun "rasional" bir qayda qurmağın gərəkli olmağı qəbul olunmuşdur. Liberal axtarışlar və Fransız inqilabı ilə birlikdə azadlıq, bərabərlik, qardaşlıq mottoları bu axtarışların tarixi nəticələri olmuşdur.

Mənbə

• Adams, Ian. Ideology and politics in Britain today. Manchester: Manchester University Press, 1998. ISBN 0-7190-5056-1
• Alterman, Eric. Why We're Liberals. New York: Viking Adult, 2008. ISBN 0-670-01860-0
• Ameringer, Charles. Political parties of the Americas, 1980s to 1990s. Westport: Greenwood Publishing Group, 1992. ISBN 0-313-27418-5
• Amin, Samir. The liberal virus: permanent war and the americanization of the world. New York: Monthly Review Press, 2004.
• Antoninus, Marcus Aurelius. The Meditations of Marcus Aurelius Antoninus. New York: Oxford University Press, 2008. ISBN 0-19-954059-4
• Arnold, N. Scott. Imposing values: an essay on liberalism and regulation. New York: Oxford University Press, 2009. ISBN 0-495-50112-3
• Auerbach, Alan and Kotlikoff, Laurence. Macroeconomics Cambridge: MIT Press, 1998. ISBN 0-262-01170-0
• Barzilai, Gad. Communities and Law: Politics and Cultures of Legal Identities University of Michigan Press, 2003. ISBN 978-0-472-03079-8
• Bell, Duncan. "What is Liberalism?". Political Theory, 42/6 (2014).
• Brack, Duncan and Randall, Ed (eds.). Dictionary of Liberal Thought. London: Politico's Publishing, 2007. ISBN 978-1-84275-167-1
• George Brandis, Tom Harley & Donald Markwell (editors). Liberals Face the Future: Essays on Australian Liberalism, Melbourne: Oxford University Press, 1984.
• Alan Bullock & Maurice Shock (editors). The Liberal Tradition: From Fox to Keynes, Oxford: Clarendon Press, 1967.
• Chodos, Robert et al. The unmaking of Canada: the hidden theme in Canadian history since 1945. Halifax: James Lorimer & Company, 1991. ISBN 1-55028-337-5
• Coker, Christopher. Twilight of the West. Boulder: Westview Press, 1998. ISBN 0-8133-3368-7
• Colomer, Josep Maria. Great Empires, Small Nations. New York: Routledge, 2007. ISBN 0-415-43775-X
• Cook, Richard. The Grand Old Man. Whitefish: Kessinger Publishing, 2004. ISBN 1-4191-6449-X
• Delaney, Tim. The march of unreason: science, democracy, and the new fundamentalism. New York: Oxford University Press, 2005. ISBN 0-19-280485-5
• Diamond, Larry. The Spirit of Democracy. New York: Macmillan, 2008. ISBN 0-8050-7869-X
• Dobson, John. Bulls, Bears, Boom, and Bust. Santa Barbara: ABC-CLIO, 2006. ISBN 1-85109-553-5
• Dorrien, Gary. The making of American liberal theology. Louisville: Westminster John Knox Press, 2001. ISBN 0-664-22354-0
• Farr, Thomas. World of Faith and Freedom. New York: Oxford University Press US, 2008.ISBN 0-19-517995-1
• Falco, Maria. Feminist interpretations of Mary Wollstonecraft. State College: Penn State Press, 1996. ISBN 0-271-01493-8
• Fawcett, Edmund. Liberalism: The Life of an Idea. Princeton, NJ: Princeton University Press, 2014. ISBN 978-0-691-15689-7
• Flamm, Michael and Steigerwald, David. Debating the 1960s: liberal, conservative, and radical perspectives. Lanham: Rowman & Littlefield, 2008. ISBN 0-7425-2212-1
• Frey, Linda and Frey, Marsha. The French Revolution. Westport: Greenwood Press, 2004.ISBN 0-313-32193-0
• Gallagher, Michael et al. Representative government in modern Europe. New York: McGraw Hill, 2001. ISBN 0-07-232267-5
• Gifford, Rob. China Road: A Journey into the Future of a Rising Power. Random House, 2008. ISBN 0-8129-7524-3
• Godwin, Kenneth et al. School choice tradeoffs: liberty, equity, and diversity. Austin: University of Texas Press, 2002. ISBN 0-292-72842-5
• Gould, Andrew. Origins of liberal dominance. Ann Arbor: University of Michigan Press, 1999.ISBN 0-472-11015-2
• Gray, John. Liberalism. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1995. ISBN 0-8166-2801-7
• Grigsby, Ellen. Analyzing Politics: An Introduction to Political Science. Florence: Cengage Learning, 2008. ISBN 0-495-50112-3
• Gross, Jonathan. Byron: the erotic liberal. Lanham: Rowman & Littlefield Publishers, Inc., 2001. ISBN 0-7425-1162-6
• Hafner, Danica and Ramet, Sabrina. Democratic transition in Slovenia: value transformation, education, and media. College Station: Texas A&M University Press, 2006. ISBN 1-58544-525-8
• Handelsman, Michael. Culture and Customs of Ecuador. Westport: Greenwood Press, 2000.ISBN 0-313-30244-8
• Hartz, Louis. The liberal tradition in America. New York: Houghton Mifflin Harcourt, 1955.ISBN 0-15-651269-6
• Hodge, Carl. Encyclopedia of the Age of Imperialism, 1800–1944. Westport: Greenwood Publishing Group, 2008. ISBN 0-313-33406-4
• Jensen, Pamela Grande. Finding a new feminism: rethinking the woman question for liberal democracy. Lanham: Rowman & Littlefield, 1996. ISBN 0-8476-8189-0
• Johnson, Paul. The Renaissance: A Short History. New York: Modern Library, 2002. ISBN 0-8129-6619-8
• Karatnycky, Adrian. Freedom in the World. Piscataway: Transaction Publishers, 2000. ISBN 0-7658-0760-2
• Karatnycky, Adrian et al. Nations in transit, 2001. Piscataway: Transaction Publishers, 2001.ISBN 0-7658-0897-8
• Kelly, Paul. Liberalism. Cambridge: Polity Press, 2005. ISBN 0-7456-3291-2
• Kirchner, Emil. Liberal parties in Western Europe. Cambridge: Cambridge University Press, 1988. ISBN 0-521-32394-0
• Knoop, Todd. Recessions and Depressions Westport: Greenwood Press, 2004. ISBN 0-313-38163-1
• Koerner, Kirk. Liberalism and its critics. Oxford: Taylor & Francis, 1985. ISBN 0-7099-1551-9
• Leroux, Robert, Political Economy and Liberalism in France: The Contributions of Frédéric Bastiat, London and New York, 2011.
• Leroux, Robert, Davi M. Hart (eds), French Liberalism in the 19th Century, London and New York: London, 2012.
• Lightfoot, Simon. Europeanizing social democracy?: the rise of the Party of European Socialists. New York: Routledge, 2005. ISBN 0-415-34803-X
• Losurdo, Domenico. Liberalism: a counter-history. London: Verso, 2011
• Lyons, Martyn. Napoleon Bonaparte and the Legacy of the French Revolution. New York: St. Martin's Press, Inc., 1994. ISBN 0-312-12123-7
• Mackenzie, G. Calvin and Weisbrot, Robert. The liberal hour: Washington and the politics of change in the 1960s. New York: Penguin Group, 2008. ISBN 1-59420-170-6
• Manent, Pierre and Seigel, Jerrold. An Intellectual History of Liberalism. Princeton: Princeton University Press, 1996. ISBN 0-691-02911-3
• Donald Markwell. John Maynard Keynes and International Relations: Economic Paths to War and Peace, Oxford University Press, 2006.
• Mazower, Mark. Dark Continent. New York: Vintage Books, 1998. ISBN 0-679-75704-X
• Monsma, Stephen and Soper, J. Christopher. The Challenge of Pluralism: Church and State in Five Democracies. Lanham: Rowman & Littlefield, 2008. ISBN 0-7425-5417-1
• Palmer, R.R. and Joel Colton. A History of the Modern World. New York: McGraw Hill, Inc., 1995. ISBN 0-07-040826-2
• Perry, Marvin et al. Western Civilization: Ideas, Politics, and Society. Florence, KY: Cengage Learning, 2008. ISBN 0-547-14742-2
• Pierson, Paul. The New Politics of the Welfare State. New York: Oxford University Press, 2001. ISBN 0-19-829756-4
• Puddington, Arch. Freedom in the World: The Annual Survey of Political Rights and Civil Liberties. Lanham: Rowman & Littlefield, 2007. ISBN 0-7425-5897-5
• Riff, Michael. Dictionary of modern political ideologies. Manchester: Manchester University Press, 1990. ISBN 0-7190-3289-X
• Rivlin, Alice. Reviving the American Dream Washington D.C.: Brookings Institution Press, 1992. ISBN 0-8157-7476-1
• Ros, Agustin. Profits for all?: the cost and benefits of employee ownership. New York: Nova Publishers, 2001. ISBN 1-59033-061-7
• Routledge, Paul et al. The geopolitics reader. New York: Routledge, 2006. ISBN 0-415-34148-5
• Ryan, Alan. The Philosophy of John Stuart Mill. Humanity Books: 1970. ISBN 978-1-57392-404-7.
• Ryan, Alan. The Making of Modern Liberalism (Princeton UP, 2012)
• Ryan, Alan. On Politics: A History of Political Thought: From Herodotus to the Present. Allen Lane, 2012. ISBN 978-0-87140-465-7.
• Shell, Jonathan. The Unconquerable World: Power, Nonviolence, and the Will of the People. New York: Macmillan, 2004. ISBN 0-8050-4457-4
• Shaw, G. K. Keynesian Economics: The Permanent Revolution. Aldershot, England: Edward Elgar Publishing Company, 1988. ISBN 1-85278-099-1
• Sinclair, Timothy. Global governance: critical concepts in political science. Oxford: Taylor & Francis, 2004. ISBN 0-415-27662-4
• Song, Robert. Christianity and Liberal Society. Oxford: Oxford University Press, 2006. ISBN 0-19-826933-1
• Stacy, Lee. Mexico and the United States. New York: Marshall Cavendish Corporation, 2002.ISBN 0-7614-7402-1
• Steinberg, David I. Burma: the State of Myanmar. Georgetown University Press, 2001. ISBN 0-87840-893-2
• Steindl, Frank. Understanding Economic Recovery in the 1930s. Ann Arbor: University of Michigan Press, 2004. ISBN 0-472-11348-8
• Susser, Bernard. Political ideology in the modern world. Upper Saddle River: Allyn and Bacon, 1995. ISBN 0-02-418442-X
• Van den Berghe, Pierre. The Liberal dilemma in South Africa. Oxford: Taylor & Francis, 1979.ISBN 0-7099-0136-4
• Van Schie, P. G. C. and Voermann, Gerrit. The dividing line between success and failure: a comparison of Liberalism in the Netherlands and Germany in the 19th and 20th Centuries. Berlin: LIT Verlag Berlin-Hamburg-Münster, 2006. ISBN 3-8258-7668-3
• Various authors. Countries of the World & Their Leaders Yearbook 08, Volume 2. Detroit: Thomson Gale, 2007. ISBN 0-7876-8108-3
• Venturelli, Shalini. Liberalizing the European media: politics, regulation, and the public sphere. New York: Oxford University Press, 1998. ISBN 0-19-823379-5
• Wallerstein, Immanuel. The Modern World-System IV: Centrist Liberalism trimphant 1789–1914. Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 2011.
• Wempe, Ben. T. H. Green's theory of positive freedom: from metaphysics to political theory. Exeter: Imprint Academic, 2004. ISBN 0-907845-58-4
• Whitfield, Stephen. Companion to twentieth-century America. Hoboken: Wiley-Blackwell, 2004.ISBN 0-631-21100-4
• Wolfe, Alan. The Future of Liberalism. New York: Random House, Inc., 2009. ISBN 0-307-38625-2
• Worell, Judith. Encyclopedia of women and gender, Volume I. Amsterdam: Elsevier, 2001.ISBN 0-12-227246-3
• Zvesper, John. Nature and liberty. New York: Routledge, 1993. ISBN 0-415-08923