Fetişizm

Fetişizm

Fetişizm* - maddi əşyalara itaətə əsaslanan dünyagörüşüdür.Belə ki, magiya mərhələsindən sonra fövqəltəbiiliyin xüsusi predmetlər vasitəsi ilə həyata tətbiqinə inam yaranır. Dua və əfsunlarla təbiətə təsir etməyin mümkünlüyünə razılaşan ulu əcdad işini daha sistemli qurmaq məqsədilə xüsusi sehirli vasitələr düşünməyə başlayır. E.Taylora görə, fetişizm animizmin bir formasıdır, fetiş isə ruhların yerləşdiyi məkandır. Birinci qənaəti dəqiqləşdirmək lazım gəlir. Çünki fetişizm əslində animizmin əşyalarla təstiqlənməsi tələb olunan formasıdır. Beləliklə, müqəddəsləşdirilən bütün maddi əşyalar fetiş kimi qəbul olunurdu. Demək olar ki, dinlərin hamısında xüsusi predmetlər var ki, ona itaət və ibadət edirlər. Xristianlıqda xaç, «Bibliya» və ikona, islamda Kəbədəki qara daş və «Quran» dindarlar tərəfindən qeyri-adilik dərəcəsinə qaldırılıb fetişləşdirilmişdir.

Fetişizm Azərbaycan mifik görüşlərində özünə xüsusi yer tutur. Türk təfəküründə fetişləşən varlıqlardan ilkini odun əldə edilməsi ilə yaranmışdır. Mağaralarda qalanan ocaqlar müqəddəsləşdirilərək nəslin davamlılığını bildirmişdir. Təsadüfi deyil ki, dilimizin məhsulu olan «ocaq» sözü arxetipik simvola çevrilərək əksər xalqlara keçmiş və eyni mənada işlənmişdir. Ümumiyyətlə, Azərbaycan xalqının nəzərində kiçik məişət əşyalarından tutmuş silahlara (ox, yay, qılınc), bulaqlara, təpələrə, qayalara kimi hamısı ilahiləşdirilib tarixin müxtəlif dönəmlərində insanların ümid yerinə çevrilmişdir. Nağıl və eposlarımızda bir silsilə sehirli əşyalar və vasitələr təsvir edilir ki, qeyri-adi işləri yerinə yetirir, möcüzələr törədir. Əvvəllər onların fetiş şəklində xalq arasında qəbul edildiyi şübhəsizdir. Talisman və amuletlər də fetişləşdirilmiş predmetlər sırasında durur. Maddi əşyalara və varlıqlara fetişizm mövqeyindən yanaşılması itaət və ibadətin daha universal dayağını – kultları meydana gətirmişdir.

Kult* - allahların, mədəni qəhrəmanların, nəslin ilk nümayəndəsinin, ilahiləşdirilmiş bütün varlıqların icmadakı müqəddəslik mövqeyinə ehtiram göstərilməsi, çətin anlarda onlardan kömək istənilməsi və xatirələrinin əbədiləşdirilməsinə yönələn kollektiv və fərdi davranış növüdür, kultun daşıyıcısının fövqəltəbiiliyinə olan inama əsaslanır. Kult - bir sıra xüsusiyyətləri ilə rituallara yaxınlaşır. Lakin kultlar rituallardan fərqli olaraq, hər an insanların ehtiyac və istəklərinin həyata keçirilməsi vasitəsinə çevrilə bilir, yəni rituallar ilin müəyyən vaxtlarında, eləcə də məişətdə baş verən mühüm hadisələrin ildönümündə (icma başçısının seçilməsi, təbii fəlakətin dəf edilməsi və s. bağlı ənənə halına düşmüş, ilin müəyyən vaxtında təkrarlanması icma tərəfindən qəbul edilmiş xüsusi fəaliyyət forması kimi) toplumun bütün üzvlərinin iştirakı ilə icra olunurdu. Bu zaman, əlbəttə, bəzi kultlar da unudulmur, onlara ehtiram göstərilir və ritualların repertuarına daxil edilirdi. Müstəqil kult ayinlərinin keçirilməsinə isə vaxt məhdudiyyəti qoyulmur, insanlar kiçik qrup halında (bir ailə çərçivəsində belə) gündəlik qayğıları ilə bağlı müqəddəs hesab edilən yerlərdə (ağac kölgəsində, ocaq və bulaq başında, göl və çay sahillərində, məbədlərdə) hər an qurban kəsə, dualar oxuya, başqa ayinlər təşkil edə bilirdi. Kultlaşdırılan varlıqlara ya fərdi yolla, ya da kütləvi şəkildə müraciətlər edib çarə diləmək mümkün idi. Beləliklə, ilkin inanışlar kult miflərinin çoxlu sayda yaranmasına təbii şərait yaratmışdı. Gözə görünən hər şey - canlı və cansız (daş, qaya, bitki, heyvan, insan, təbiət hadisəsi və s) asanlıqla təsəvvürlərdə kultlaşdırılsa da, bəzilərinin ömrü çox qısa olurdu.

Kult ənənələri miflər vasitəsi ilə bir nəsildən başqasına ötürülürmüşdür. Azərbaycan mifoloji sistemində və inanclarında ağac (ağac pirlərinə bu gün də paltarlarından bir hissə qoparıb asanlar var), dağ, qaya, su, bulaq, ilan (ilan pirləri), öküz, inək, at, ocaq, ata, ana, baba (Şəkidə Babaratma piri, Ağdaşda Gündoğdu baba ziyarətgahı) kultlarının izlərinə rast gəlirik.

Bütün bu təsəvvürlərin ümumiləşməsindən mifologiya (mifoloji modellər, strukturlar) və rituallar formalaşmışdır. Deyilənlərdən belə bir qənaət çıxır ki, mifoloji sistemlər ulu əcdadın dünyagörüşünün ibtidai formalarının əsasında qurulmuşdur. Çünki hələ mədəniyyətin və inkişafın göstəriciləri mövcud olmayan çağlarda insanların həyat, zaman və məkanla bağlı görüşlərinin özülünü təbiət obrazları təşkil edirdi. Hər şey təbiətin hadisələri, qüvvələri və varlıqları ilə tənzimlənirdi. Dünyanın bütün ölçülərinin parametrlərini ancaq gözlə görülən və asanlıqla duyulan təbii yaranışlar təşkil edirdi. Sonra insan özünü təbiətə qarşı qoydu, ona təsir etməyin yollarını aradı. İlkin təfəkkür tərzi və yaradıcılıq formalarının rüşeymləri kimi mifologiyanı meydana gətirdi. Primitiv baxışların sistemləşməsi, ümumiləşməsi mifologiyanın model və strukturlarını formalaşdırdı. Dünya barədə dini təsəvvürlərin qol-qanad açıb genişlənməsinə münbit şərait yarandı.

Təsəvvürə gətirək ki, bir şəxs meşənin dərinliklərində azıb uzun müddət qalır, yaxud bir adaya düşüb tək-tənha yaşamağa məcbur olur. Müasir sivilizasiyanın əlamətlərindən onun yanında heç nə yoxdur. Paltarını da Adəm, Həvva kimi əncir yarpaqlarından düzəltmişdir, ya da Robinzon Kruzonun yolu ilə getmişdir. Təbiətlə təkbətək qalıb zaman hissini itirdikdə ona nə yardım edə bilər? Gündüzlər ətraf mühitin təbii varlıqları, gecələr isə işıqlı göy, qaranlıqda işaran ulduzlar, günəş və ay. Təbiət hadisələrinin eyni qaydada təkrarlanması – gecənin gündüzlə əvəzlənməsi, fəsillərin dəyişməsi, varlıqların yaranıb yoxa çıxması ilk baxışda onda elə təsəvvür oyadacaq ki, bütün bunlar hansısa qüvvənin iradəsi ilə qanunauyğun şəkildə yerinə yetirilir, təbiətin özündə bir ritm, ahəng, canlılıq var. Və «möcüzələr»in göydən, günəşdən, ulduzlardan və təbiətin özündən asılılığını zənn edəcək. Çünki ən vahiməli çağlarında onların himayəsini, yaxınlığını duyacaq. Dərd-sərini onlara danışacaq, ümidini onlara bağlayacaq. Göydəki işartılar və yerdəki ağaclar, heyvanlar, quşlar onun həmsöhbətinə çevriləcək. Əgər adada günəş, ay və ulduzlar yoxa çıxsa, çaylar, göllər, meşələr, dağlar, ağaclar olmasa, o adamın bağrı çatlayar, elə bilər ki, dünyanın axırıdır. Qədimlərdə də belə olmuşdur. Zamanın və məkanın müəyyənləşməsində ulu əcdadın köməyinə çatan ilk vasitə göydə işartılar, yerdə isə təbiətin tez-tez dəyişən hadisələri, qüvvələri idi. Onlar gündüzlər ov ovlamış, qaranlıq düşəndə isə bir mağaraya çəkilib dincəlmişlər. Yazda əkmiş, payızda məhsul toplamışlar. Vaxtın işıqlı hissəsində başları işə-gücə qarışmış, qaranlıqda isə imkan tapıb həyat, tale, dünya haqqında primitiv də olsa, düşüncələrə dalmışlar. Günün bir yarısı zəhmətlə, o biri yarısı götür-qoy etməklə keçmişdir.

Hər bir normal adam işdən evə dönəndən sonra çox hallarda televizora baxır, yaxud mətbuatla tanış olur ki, dünya barədə təzə informasiya toplasın. Kitab-yazı yaranmamışdan qabaq da insanlar gündüzlər qazandıqlarını, aldıqları təəssüratları gecələr göylə, ayla və ulduzlarla bölüşürdülər. Çünki ulduzlu göy həmişə mövcud olmuşdur. Zülmətdə kösmik fəzanın dərinliklərində sayrışan ulduzlar hərəkətləri – yerlərini dəyişmələri, yaranıb itmələri, işıqlarının azalıb-çoxalmaları ilə sanki yerdəki həyatın təkrarını göstərmiş və insanların gələcək fəaliyyətini nizamlamışdır. Patonun dediyi kimi, biz göyü, günəşi və ulduzları heç vaxt görməsəydik, dünyanın təbiəti barədə bir söz də belə deyə bilməzdik. Doğrudan da gecə ilə gündüzü, ayların bir-birini əvəz etməklə dövrləşməsini, günlərin bərabərliyini, günəşin eyni qaydada çıxıb-batmasına baxdıqca ulu əcdadın gözlərinin önündə saylar canlanmış, təbiətdəki dəyişmələr canlılığı xatırlatmışdır. Şimşək çaxmasıyla əmələ gələn göydəki işartılar, qulaqbatıran səslər təsəvvürlərdə qorxunc obrazlara çevrilmişdir. Onlar ilk olaraq sadə zaman anlayışlarının ardıcıllığını (gündüzün gecəyə, gecənin gündüzə) dərk edib bütün varlıqları ilə dünyanı tam öyrənməyə köklənmiş və mifoloji sistemləri, strukturları, nəhayət, kainatın mifik modelini yaratmışlar. İbtidai inanc formalarının hər mərhələsində dərketmənin yeni bir üsulunu əldə etmiş, fövqəltəbii görüntülərin məzmununda və funksiyasında dəyişikliklər, belə demək mümkünsə, islahatlar aparmış, son nəticədə mədəniyyəti və elmi meydana gətirmişlər. Dünyanın dərkinə doğru ulu əcdadın atdığı hər addım - kövrək olsa da, hərdən irəli aparmağa deyil, büdrəyib, yerində saymağa xidmət etsə də - açılan yeni cığır idi və istiqaməti həmişə gələcəyə idi.