Çaxay

Çaxay - türk və altay mifologiyasında ildırım tanrısı. Çakay (Çakkay) və ya Şakay (Şakkay) olaraq da bilinir.

Şimşəklər və ildırımlar çaktırır. Yayına qoyub atdığı oxlar ildırımlardır. Yerdəki pis ruhları izlər və onların saxlandığı ağacların üzərinə atəşini göndərir. İldırım düşən ağacdan bir parça alınıb saxlansa evə pis ruhların girməsi maneə törədilər. Bəzi Türk birlikləri İldırım ilahına süd ya da ayranı saçı (cansız qurban) olaraq verərlər. Süd ildırım atəşini söndürebilen və uzaq tuta bilən tək şeydir. İldırımın düşdüyü yer, artıq Çaxay Xana aiddir və oranı kimsə mülk edinmez. Monqollar şimşək və ildırım'dan qorxarkən türklər bundan sevinc duyurlar. Monqol tarixində ildırım səbəbiylə yarım qalan və ya itirilən döyüşlər olduğu deyilər. Türklər ildırım düşüncə at sürüb göyə ox ataraq bu sevinclərini göstərirlər. İldırım baharda yeni günün (yeni ilin) xəbərçisi deməkdir. Çünki ildırım da tanrının okudur. Onun oxlarını qəbul etdiyini belə bildirmək lazımdır. Bundan başqa ildırımın düşdüyü yerə məbəd edilir. Yer üzündəki bütün primitiv cəmiyyətlərin ortaq belleklerinde mütləq ildırımlara dair xatirələr tapılar.

Türk, monqol və altay mifologiyasında şimşək ilahıdır. Çakay Xan ilə bənzər xüsusiyyətlər daşıyır. Kimi fikirlərə görə eyni varlıq, bəzən də bir-birlərinin qardaşıdır. Çaqılqağan və ya Saxılqağan (Şaxılqağan, Şaxılqan) olaraq da tələffüz edilir. Şimşəklər çaktırır. Atdığı şimşəklər onun mızraklarıdır.

Qədim türk inanclarına görə, Tanrının əsas silahı və gücünü göstərmə vasitəsidir. Türklər, ilk ildırımın düşməsini, yeni ilin gəlişinin xəbərçisi olaraq qəbul edərlər. Türklər göydən enən silahların "İldırım iyəsi" tərəfindən göndərildiyinə inanır. Göydən gələn ildırımın parçalarından hazırlanmış "Koroğlu" və "Atilla" nın qılıncları müqəddəsdir. İnanışa görə, İldırım Tanrısı, yer üzünü pis varlıqlardan və pisliklərdən təmizləmək üçün, öz uşaqlarını yer üzünə göndərir. Potanine görə Bozqurq, ildınm ilahı olaraq düşünülürdü. Şamanların barabana vuraraq səs çıkarmalarındaki məqsədin bu səsi şimşək çaxmasına bənzətmək olduğu fikirini də yenə ilk dəfə Potanin irəli sürmüşdür.

(Çax/Çak/Yak) kökündən törəmişdir. Çakmak felinin çekimli halıdır. Çaxan (yanıb sönən) işıq deməkdir. Monqolcada Şaxılqan sözü bu gün elektrik mənası daşıyır. Köhnə forması Tıyakılgan isə şimşək mənası daşıyır.

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)
• Türk Mitolojisi Ansiklopedik Sözlük, Celal Beydili, Yurt Yayınevi

Mifologiya haqqında olan bu məqalə bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.