Üç sektorlu model

İqtisadi sektorlar
Üç sektorlu model
Əlavə sektorlar
Nəzəriyyəçilər
Mülkiyyət növlərinə görə sektorlar

Üç sektorlu model — iqtisadiyyatın fəaliyyətini təsvir etmək üçün istifadə olunan nəzəriyyə. Bu model iqtisadiyyatın inkişafını tədqiq etmək və hansı sektora daha çox sərmayə yatırılmalı olduğunu təyin etmək üçün istifadə olunur.[1]

Üç sektorlu modelə görə, iqtisadiyyatın əsas diqqəti ilkin sektordan ikinci və nəhayət üçüncü sektora keçir. Adambaşına düşən gəliri aşağı olan ölkələr inkişafın ilkin mərhələsindədir;[2] onların milli gəlirlərinin əsas hissəsi ilkin sektor istehsalı hesabına əldə edilir. İnkişafın daha qabaqcıl mərhələsində olan orta milli gəlirə malik olan ölkələr öz gəlirlərini əsasən ikinci dərəcəli sektorda yaradırlar. Yüksək inkişaf etmiş, yüksək gəlirli ölkələrdə iqtisadiyyatın ümumi məhsulunda ali sektor üstünlük təşkil edir.[3][4]

İqtisadi fəaliyyətin artan payının birbaşa fiziki mallarla əlaqəli olmadığı post-sənaye iqtisadiyyatının yüksəlişi bəzi iqtisadçıların dördüncü dördüncü və ya beşinci quinar sektoru əlavə edərək modeli genişləndirməyə səbəb oldu.[5] Əksinə, başqaları bu modeldən istifadə etməyi dayandırdılar.[6]

Birinci sektor

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Birinci sektor (Kənd təsərrüfatı və təbii ehtiyatlar) — sektor təbii ehtiyatların çıxarılması və ilkin işlənməsi ilə məşğuldur. Təbii resurslardan birbaşa istifadə olunur. İnkişaf etməmiş iqtisadiyyatlarda dominant sektordur. Əsas fəaliyyətlərə daxildir:[7]

  • Kənd təsərrüfatı (taxılçılıq, heyvandarlıq və s.)
  • Meşəçilik
  • Balıqçılıq
  • Mədən sənayesi (neft, qaz, kömür, filiz)

Sektor təbii resursların çıxarılması ilə bağlı olduğu üçün əsasən kənd yerlərində və xammal resurslarına yaxın ərazilərdə inkişaf edir. Məsələn, Azərbaycanda neft və qaz hasilatı, kənd təsərrüfatıdır (pambıqçılıq, üzümçülük, çayçılıq). Aqrar ölkələrdə əsas iqtisadi gəlir mənbəyidir.

İkinci sektor

[redaktə | mənbəni redaktə et]
border=none Əsas məqalə: İqtisadiyyatın ikinci sektoru

İkinci sektor (Sənaye və istehsal) — sektor xammalın işlənməsi və hazır məhsulların istehsalını əhatə edir. Əmək məhsuldarlığı yüksəkdir. İnkişaf edən ölkələrdə bu sektor əsas olur. İqtisadiyyatın güclənməsi və iş yerlərinin artması üçün əsas vasitədir. Xammal məhsullarının emal olunaraq yüksək qiymətli məhsullara çevrilməsi. Əsas fəaliyyətlərə daxildir:[8]

  • Sənaye istehsalı (maşınqayırma, avtomobil istehsalı və s.)
  • Tikinti sektoru
  • Enerji istehsalı.

Üçüncü sektor

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üçüncü sektor (Xidmət sahəsi) — sektor məhsul istehsal etməyən, lakin xidmətlər təklif edən fəaliyyəti əhatə edir. Üçüncü sektor xidmətlərə əsaslanır və inkişaf etmiş ölkələrdə iqtisadiyyatın əsasını təşkil edir. Daha çox inkişaf etmiş ölkələrdə üstünlük təşkil edir. İqtisadiyyatın texnoloji inkişaf səviyyəsinə əsaslanır. Əsas fəaliyyətlər:[9]

  • Ticarət
  • Nəqliyyat
  • Təhsil və səhiyyə
  • Turizm və otelçilik
  • Bank və maliyyə xidmətləri.

Üç sektorlu modelin Azərbaycanda istifadəsi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanın iqtisadiyyatında hər üç sektor mühüm rol oynayır. Neft və qaz hasilatı dövlət gəlirlərinin böyük hissəsini təmin edir. İkinci sektorda sənaye və istehsal sektoru, xüsusən kimya sənayesi və neft-kimya məhsulları istehsalı.[10]

Əlavə dəyər, milli hesablar və üç sektor modeli

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Üç sektorlu model milli hesabların, xüsusən də Kolin Klarkın inkişafı ilə sıx bağlıdır. Əlavə dəyər anlayışı milli mühasibat uçotunda əsas yer tutur.[11] İqtisadiyyatın təkrar sektorunda (istehsalatda) əlavə dəyər istehsal olunmuş məhsulların (topdansatış) maya dəyəri ilə ilkin sektorun tədarük etdiyi xammalın maya dəyəri arasındakı fərqə bərabərdir.[12] Eynilə, üçüncü sektor tərəfindən əlavə dəyər istehlakçılar tərəfindən ödənilən pərakəndə satış qiyməti ilə istehsalçılara ödənilən topdansatış qiymət arasındakı fərqə bərabərdir.

Əlavə dəyər anlayışı dördüncü və quinar sektorlarda daha az faydalıdır.

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Kjeldsen-Kragh, Søren. The Role of Agriculture in Economic Development: The Lessons of History. Copenhagen Business School Press DK. 2007. 73. ISBN 978-87-630-0194-6.
  2. ↑ Fisher, Allan G. B. The Clash of Progress and Security. London: Macmillan. 1935. 2019-07-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-07-13.
  3. ↑ Fisher, Allan G. B. "Production, primary, secondary and tertiary". Economic Record. 15 (1). 1939: 24–38. doi:10.1111/j.1475-4932.1939.tb01015.x. ISSN 1475-4932.
  4. ↑ Fisher, Allan G. B. Economic Progress And Social Security. London: Macmillan. 1946. İstifadə tarixi: 2019-07-14.
  5. ↑ Colin Clark. The Conditions of Economic Progress. London: Macmillan. 1940. İstifadə tarixi: 2019-07-13.
  6. ↑ Fourastié, Jean. Le grand espoir du XXe siècle: Progrès technique, progrès économique, progrès social (fransız). Paris: Presses universitaires de France. 1949.
  7. ↑ Schafran, Alex; McDonald, Conor; López-Morales, Ernesto; Akyelken, Nihan; Acuto, Michele. "Replacing the services sector and three-sector theory: urbanization and control as economic sectors". Regional Studies. 52 (12). 2018: 1708–1719. Bibcode:2018RegSt..52.1708S. doi:10.1080/00343404.2018.1464136. 2022-08-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-01.
  8. ↑ Baumol, William. "Macroeconomics of unbalanced growth: The anatomy of urban crisis". American Economic Review. 57 (47). 1967: 415–26. JSTOR 1812111. 2020-12-27 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-01-03.
  9. ↑ "Gesamtwirtschaft & Umwelt - Arbeitsmarkt - Arbeitsmarkt - Statistisches Bundesamt (Destatis)" [Overall economy & environment - Labor market -   Federal Statistical Office report(Destatis)] (German). www.destatis.de. 2017-03-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-01-16.
  10. ↑ Jean Fourastié: Le Grand Espoir du XXe siècle. Progrès technique, progrès économique, progrès social. Presses Universitaires de France, Paris 1949 (The 20th century's Great Hope. Technological progress, economic progress, social progress.
  11. ↑ Quiggin, John. "National accounting and the digital economy" (PDF). Economic Analysis and Policy (ingilis). 44 (2). 2014: 136–142. doi:10.1016/j.eap.2014.05.008.
  12. ↑ Kellerman, Aharon. "The evolution of service economies: A geographical perspective 1". The Professional Geographer (ingilis). 37 (2). 1985-05-01: 133–143. Bibcode:1985ProfG..37..133K. doi:10.1111/j.0033-0124.1985.00133.x. ISSN 0033-0124.

Ədəbiyyat

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  • Bernhard Schäfers: Sozialstruktur und sozialer Wandel in Deutschland. ("Social Structure and Social Change in Germany") Lucius und Lucius, Stuttgart 7th edition 2002
  • Clark, Colin (1940) Conditions of Economic Progress
  • Fisher, Allan GB. Production, primary, secondary and tertiary. Economic Record 15.1 (1939): 24-38
  • Rainer Geißler: Entwicklung zur Dienstleistungsgesellschaft. In: Informationen zur politischen Bildung. Nr. 269: Sozialer Wandel in Deutschland, 2000, p. 19f.
  • Hans Joachim Pohl: Kritik der Drei-Sektoren-Theorie. ("Criticism of the Three Sector Theory") In: Mitteilungen aus der Arbeitsmarkt- und Berufsforschung. Issue 4/Year 03/1970, p. 313-325
  • Stefan Nährlich: Dritter Sektor: "Organisationen zwischen Markt und Staat." ("Third Sector: Organizations Between Market and State"). From "Theorie der Bürgergesellschaft" des Rundbriefes Aktive Bürgerschaft ("Theory of the Civil Society" of the newsletter "Active Civil Society") 4/2003
  • Uwe Staroske: Die Drei-Sektoren-Hypothese: Darstellung und kritische Würdigung aus heutiger Sicht ("The Three-Sector-Hypothesis: Presentation and Critical Appraisal from a Contemporary View"). Roderer Verlag, Regensburg 1995