İlle Tuktaş

İlle Tuktaş (çuvaş Илле Тукташ; 29 iyul 1907 və ya 3 (16) avqust 1907^[1] – 20 yanvar 1957^[1], Çeboksarı) — XX əsrin görkəmli çuvaş şairi, nasiri, folklorçu, Çuvaş Yazıçılar Birliyinin sədri (1945-1946), Çuvaş Respublikasının dövlət himninin müəllifi

İlya Semyoniviç Tuktaş 29 iyul 1907-ci ildə Çuvaş Respublikasının Alikovo rayonunun Böyük Tuktaş kəndində çuvaş türkü ailəsində anadan olmuşdur.^[2] İbtidai məktəbi Böyük Tuktaş kəndində, səkkiz illik məktəbi Krasnoçetayskda bitirmişdir. On beş yaşında ikən gəncllər hərəkatında fəal iştirak etmişdir. 1925-ci ildə Alikovoda komsomol komitəsinin katibi olur. 1926-1928-ci illərdə İlleTuktaş Çeboksarı partiya məktəbində oxumuşdur. Sonra “Gənc kəndli” (Çамрăк хресчен) qəzeti və “Hazır ol” (Хатĕр пул) jurnalının redaksiyasında işləmişdir. 1930-1932-ci illərdə Samara şəhərində çıxan "Kolxozçu" qəzetinin məsil katibi olmuşdur.

İlya Semenoviç, M. İsayev, İ.V.Viktorov və V.Z. İvanov-Paymen ilə birlikdə, “Orta Volqa” (Вăтам Атӑл) antologiyasının nəşrinə böyük əmək sərf etmişdir. Daha sonra Çuvaş Kitab Nəşriyyatında, Çuvaşiya Elmi-Tədqiqat İnstitutunda çalışmışdır. 1942-1944-cü illərdə II Dünya savaşı cəbhələrində hərbi müxbir olmuşdur. Cəbhədən qayıtdıqdan sonra Çuvaşiya Yazıçılar Birliyinin İdarə Heyətinin sədri seçilmişdir. Müharibədən ağciyər vərəmi xəstəsi kimi qayıtmış İlle Tuktaş bu xəstəlikdən sağala bilməmiş, 20 yanvar 1957-ci ildə vəfat etmişdir. Çeboksarı şəhərinin xatirə qəbiristanlığında dəfn edilmişdir.

Ədəbi yaradıcılığa 1927-1928-ci illərdə başlamışdır. 1930-cu ildə N.Yanqas və M.Uypla birlikdə ilk şeirlər kitabı nəşr olunmuşdur. O daha çox lirik şeir janrında əsərlər yaratmışdır. Onun “Ağ göyərçin” (Шур кăвакарчăн), “Böyü, ölkəm, güclən” (Ӳс, çĕршыв, хăватлан), “Doğma yurd” (Тӑван çĕршыв) şeirləri çuvaş ədəbiyyatının qızıl fonduna daxil edilmişdir. Bəstəkar German Lebedevin İlya Tuktaşın “Doğma yurd” (Тӑван çĕршыв) şeirinə yazdığı musiqi Çuvaş Respublikasının dövlət himnidir.

O, həmçinin hekayə və povestlər müəllifidir. İlle Tuktaş tərcümə yaradıcılığı ilə də məşğul olmuş, M.Şoloxovun “Oyanmış torpaq” və “Sakit Don” romanlarının bəzi hissələrini, M.Qorkinin “Qız və ölüm” poemasını, “Şahin nəğməsi” hekayəsini, U.Şekspirin sonetlərini, Ə.Nəvainin şeirlərini və digər əsərləri çuvaş dilinə çevirmişdir. İlle Tuktaş uzun illər folklor materiallrı toplamış və həmin örnəkləri “Çuvaş folkloru” (Чăваш фольклорĕ) kitabında 1941, 1949-cu illərdə nəşr etdirmişdir.

• "Сăвăсем" (1930);
• "Пĕрремĕш çĕнтерӳ" (1932);
• "Октябрь" (1932);
• "Вăкăр çырми" (1933);
• "Чечек çыххи" (1939)
• "Павел Лаптев (1944);
• Çĕр хуçисем" (1954);
• "Сăвăсемпе юрăсем" (1958).

• Мăн Тукташ (Böyük Tuktaş) kəndində İlle Tuktaş adına ev muzeyi;
• Alikovo tarix-ədəbiyyat muzeyində İlle Tuktaş guşəsi;
• Çeboksarı şəhərinin Lenin rayoununda küçə adı.

• Л. И. Ефимов, "Элĕк Енĕ", Элĕк, 1994.
• "Аликовская энциклопедия", редколлегия: Ефимов Л.А., Ефимов Е.Л., Ананьев А. А., Терентьев Г. К., Шупашкар, 2009, ISBN 978-5-7670-1630-3.
• "Чăваш литературин антологийĕ", хатĕрлекенсем: Д. В. Гордеев, Ю. А. Силэм. Шупашкар, 2003, ISBN 5-7670-1279-2 .
• Давыдов–Анатри, В. Тукташпа паллашсан... // Давыдов–Анатри, В. Юлташсемпе юнашар / В. Давыдов–Анатри. – Шупашкар, 1981. – С. 75–77.
• Eфимов, Л. А. Илья Семенович Тукташ // Eфимов, Л. А. Элeк енe : историпе краеведени очеркeсем / Л. А. Eфмиов. – Элeк, 1994. – С. 288–290.
• Eфимов, Г. Чaваш гимнeн авторe / Г. Eфимов // Чaваш ен. – 1997. – 19–26 июля (№ 29). – С. 6.
• Eфимов, Г. С. Элкер, И. Тукташ, П. Хусанкай cинчен / Г. Eфимов // Капкaн. – 2004. – 12 cурла (№ 29). – С. 7.
• Зайцев, Ф. Cаплаччe вaл пире вeрентекен / Ф. Зайцев // Хыпар. – 2002. – 5 нарaс.
• Карпова, О. И. Тукташ ячeллe аллея пулe / О. Карпова // Хыпар. – 2006. – 5 cу. – С. 1.
• Малов, А. Илле Тукташпа пeрле / А. Малов // Тaван Атaл. –1987. – № 9. – С. 62–67.
• Микиш, П. Чaваш чeлхин асамcи / П. Микиш // Ялав. – 1997. – № 7. – С. 83–85.
• Рогачев, Я. Писатель колхоз йeркелет / Я. Рогачев // Ялав. – 1984. – № 3. – С. 32.
• Сементер, Ю. Чaваш кeвви ceр хeрeх сумлa / Ю. Сементер // Хыпар. – 1997. – 2 cурла.
• Тукташ (1907–1957) // Элeк енeн самана сассиллe поэзийeн классикeсем. – Шупашкар, 2006. – ("Элeк ачи" ентешлeх). – С. 21–23.
• Федоров, Н. В. Илле Тукташ cуралнaранпа 90 cул cитнe май / Н. В. Федоров // Хыпар. – 1997. – 2 cурла.
• Харлампьев, Г. Тусaмпа юнашар / Г. Харлампьев // Ялав. – 1977. – № 8. – С. 25.
• Эсхель, А. Асран кайми Тукташ // Эсхель, А. Вaхaт таппи: cулсем, cынсем, сaнсем. – Шупашкар, 1982. – С. 213–223.
• Давыдов–Анатри, В. Таким был наш Тукташ / В. Давыдов–Анатри //Совет. Чувашия. – 1997. – 6 авг.
• Тихонов, П. Кого почитают, того и отмечают / П. Тихонов // Совет. Чувашия. – 1997. – 6 авг.
• Трофимов, Г. Ф. Тукташ (Семенов) Илья Семьенович / Г. Ф. Трофимов // Краткая чувашская энциклопедия. – Шупашкар, 2001. – С. 409.
• Ялгир, П. Автор гимна – поэт–коммунист П. Ялгир // Товарищ. – 1997. – 1 авг.
• Ялгир, П. Тукташ Илья Семенович // Ялгир, П. Литературный мир Чувашии / П. Ялгир. – Чебоксары, 2005. – С. 117.

• Чувашская литература

1. ↑ ^{1 2 3 4} Исаев Ю. Н. Чувашская энциклопедия (rus.). Чувашское книжное издательство, 2006. 2567 с. ISBN 978-5-7670-1471-2
2. ↑ "Илья Семенович Тукташ (1907–1957). Поэт–песенник". 2017-09-07 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-06-26.