İntellektin əməliyyat nəzəriyyəsi

İntellektin əməliyyat nəzəriyyəsi — Jan Piajenin təklif etdiyi insan intellektinin inkişafı konsepsiyası. Nəzəriyyə uşağın intellektual inkişafının tam mənzərəsini verir.

Konsepsiyanın mahiyyəti ondan ibarətdir ki, intellekt bir-birindən asılı olan geri dönən əməliyyatların məcmusudur və bir neçə mərhələdən ibarətdir: sensorimotor, əməliyyatdan əvvəlki, konkret-əməliyyat və formal-əməliyyat. Mərhələlər bir-birini yalnız orqanizmlə xarici mühit arasında tarazlıq əldə etdikdə əvəz edir, əvvəlki mərhələ növbəti üçün əsas olur, yəni əvvəlki mərhələdə əmələ gələn strukturlar fırlanır. Piaje öz nəzəriyyəsində vurğulayır ki, orqanizmlə xarici mühit arasında tarazlıq faktoru mərhələlərin dəyişməsində əsas məqamlardan birini oynayır. Bədən optimal işləmək üçün tarazlıqda olmağa çalışır və intellekt bunun üçün ən mükəmməl vasitədir. Başqa sözlə, bədən ətraf mühitlə bədənin özü arasında meydana gələn balanssızlığa uyğunlaşmaq üçün səy göstərir. Uyğunlaşma funksiyalarına görə əks olan anlayışları əhatə edir:^[1]

• Assimilyasiya — orqanizmin ətraf mühitə reaksiyasıdır. Bu, orqanizmin artıq müəyyən bir sxemə malik olduğu və cismin onun daxilinə qurulduğu zaman baş verir (məsələn, bütün yeni obyektlər əmmə refleks aktına qurulur).
• Yerləşdirmə — ətraf mühitin özünün bədəndə etdiyi, obyektin xüsusiyyətlərinə əsaslanaraq hərəkət sxemini dəyişdirən hərəkətdir (məsələn, əmzikli obyektin ölçüsünü nəzərə alaraq, əmmə sxeminin çevrilməsi ağzını daha geniş açmaq üçün)^[2] . Əslində uyğunlaşma subyektin öz fəaliyyətidir (subyekt-obyekt qarşılıqlı əlaqəsi). Beləliklə, uşaq obyektləri tanımaq üçün onlarla qarşılıqlı əlaqədə olmalıdır. Bu transformasiya ideyasıdır (Jan Piaje nəzəriyyəsinin ilk mərkəzi ideyası). Buradan belə çıxır ki, subyektlə obyekt arasındakı sərhəd mobildir, uşaq obyektləri getdikcə daha adekvat öyrənir və bununla da obyektivliyə getdikcə daha çox yaxınlaşır.

1920-ci illərdə J. Piaje ilk dəfə olaraq hissə və bütövlük problemlərini psixoloji baxımdan öyrənməyə başladı. 1921-ci ilə qədər Piaje gələcək tədqiqatlar üçün nəzəri əsaslar hazırladı və 1925-ci ildən başlayaraq uşaqlarda təfəkkür və nitqin öyrənilməsi ilə bağlı empirik tədqiqatlar apardı.

1925-1929-cu illərdə Piaje şifahi təfəkkürün fəal tərəfini öyrənməyə başladı, inkişafının müxtəlif dövrlərində intellektin strukturunu və funksional fərqlərini təhlil etdi. Piajenin əsərləri çoxsaylı kitablarda (Uşaqda intellektin yaranması) və məqalələrdə (Uşaqlığın ilk ili, 1927) dərc edilmişdir. 1929-cu ilə qədər Piaje öz nümunəsini genişləndirdi, ona orta yaşlı yaşlı uşaqların intellektinin təhlilini əlavə etdi, onlarda say və kəmiyyət anlayışlarının formalaşmasını öyrəndi. Bu tədqiqatlar ədəbiyyatda ətraflı təsvir edilmişdir: "Uşaqda sayının yaranması" (A. Şeminskaya, 1941 ilə)^[3], "Uşaqda rəqəmin inkişafı^[4]" (B.İnelder ilə). 1929-1939-cu illər arasında Piaje intellektin inkişafını öyrənmək üçün xüsusi olaraq hazırlanmış məntiqi konsepsiya yaradır. Beləliklə, Piaje əməliyyat konsepsiyası haqqında ilk fikirlərini formalaşdırmağa başlayır. Bir neçə il Piaje riyaziyyat, fizika, biologiyanı sahələri üzrə təkminləşdi və 1940-cı ilə qədər əməliyyat intellekt nəzəriyyəsini konsepsiyasını yaratdı. Bundan əlavə, o, çoxsaylı eksperimentlər apararaq, öz konsepsiyası əsasında uşaqda konsepsiyaların inkişafını, hərəkət və sürətin inkişafını öyrənirdi.

İntellektin faktiki fəaliyyətini daha yaxşı başa düşmək üçün “qruplaşmalar” və “əməliyyatlar” anlayışlarına müraciət etməliyik. Beləliklə, qruplaşdırma bütün əməliyyatların bütöv bir şeyə birləşdirildiyi və müəyyən qanunlara tabe olduğu qapalı geri çevrilən sistemdir. Onları nəzərdən keçirin:

1. Transitivlik — 2 müxtəlif elementi bir qrupda birləşdirmək imkanı və bu birləşmə daha sonra daha geniş bir sinif verir (oğlan və qız \u003d uşaqlar).
2. Reversibility — hər bir məntiqi əməliyyatın əsasını ləğv edə bilən əks əməliyyatı var. Başqa sözlə desək, hər bir zehni hərəkət başlanğıc nöqtəsinə qayıtmağa imkan verən simmetrik hərəkətə uyğun gəlir.^[5] (məsələn, toplama əməliyyatı üçün bu, çıxma əməliyyatı olardı. 3+2=5, lakin. 5-2=3).
3. Assosiativlik — odur ki, hərəkətlərin birləşdirilməsi ardıcıllığının əhəmiyyəti yoxdur, əsas odur ki, bütün digər hallarda eyni nəticə əldə edilir. Məsələn: (1+2)+(3+4)=(3+1)+(4+2)
4. Şəxsiyyət — əsas ideya əks əməliyyat (3-3=0) birləşdirən zaman, əməliyyat ləğv etmək imkanıdır. Yəni biz hərəkətlər etdik, amma nəticə 0-dır
5. Tavtologiya — ifadə təkrarlananda dəyişməz qalır, bəyanatın informasiya məzmunu heç bir şəkildə dəyişmir. Məsələn, А>В , А>В= А>В^[1]