İrmaq iyesi

İrmaq iyəsi - irmağın qoruyucu ruhu. Çay iyəsi (Türkcə: Irmak İyesi). Bəzi Türk dillərində Yılga iyəsi və ya Örüs iyəsi də deyilir. Moğollar Müren Ezen və ya Mür Ezen deyərlər.

Xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Hər çay üçün fərqli bir iye vardır. Türklərdə bəzi çaylara xüsusi əhəmiyyət verilir və hörmət edilir. Xüsusilə Ötüken bölgəsindəki çaylar On Irmak, Otuz Irmak kimi təbirlərlə təsnif edilir. Müqəddəs çaylar qaynaqlarını ümumiyyətlə Uçmağ'dan (Cənnətdən) və ya Həyat Ağacı'nın kökündən alarlar. Türklərdə iki çayın kəsişdiyi yerlər xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Buralarda olan adalar isə müqəddəs sayılar. Bu birləşmə soyun iki qolunu Ana və atanı təmsil edir. Məsələn Kıtan'ların ağ ata minmiş ataları ilə boz öküze minmiş anaları iki çayı izləyərək belə bir yerdə rastlaşmış və evlenmişlerdir. Onlardan da səkkiz boy törəmişdir. Bu səbəblə Bahar və Güz mövsümlərində ağ bir aygırla boz bir inək qurban edərlərmiş. O biri dünyada "Doymadım (Toybadım) çayı" adı verilən bir akarsu vardır. Ölümü və o biri dünyanın nemətlərinin davamlılığını işarələr. Çaylara fərqli məna Türk mədəniyyətinin imtina xüsusiyyətlərindən biridir. Məsələn Nəcib Fazil Kısakürek'in Sakarya Türküsü adlı şeirində, siyasi məzmun də daxil olmaq üzrə bir çox məna yüklər və Sakarya çayına bir insan kimi xitab edərək, belə deyə səslənər.

Yol onun, varlıq onun, gerisi həmişə angarya;
Üzüstə çox süründün, ayağa qalx, Sakarya!

Öğüz iyəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Öğüz iyəsi - türk və mərkəzi Asiya xalq inancında axar su ruhudur. Su iyəsi ilə bənzər xüsusiyyətlər daşıyan və ona çox yaxın olan bir varlıqdır. Hətta kimi görüşlərə görə eyni canlıdır. Öz iyəsi olaraq da bilinər. Axar (Akar) iyəsi və ya Axarsu iyəsi təbiri də istifadə edilər. Çay iyəsi və Dərə iyəsi də bənzər bir məna ehtiva edər. Hər axar su üçün fərqli bir iye vardır. Yaşlı qadın qılığındadır. Çaylarda, dərələrdə yaşayır. Körpüdən keçərkən suya nazirlərə hirslənər və başını çevirər. O adam da suya düşər və bəzən boğulur. Suların çirklədilməsi onu çox üzər. Suya çirkli şeylər tökənlərin başına bəlalar gətirir. Su kənarlarında yaşayır. Bəzən quraqlıq və xəstəlik gətirər. İlk dəfə su doldurmağa gedən bir gəlin özünə saçı verir. Dəmir pul atıla bilər. Və ya sudakı canlıları bəsləməsi üçün pendir, çökelek, çörək tökülə bilər. İnsanları ayaqlarından tutub suya çəkər. Bəzən əslində çox dayaz olan bir yerdə insanlar onlarla qulac dərinliyə batarlar. Dağınıq saçları vardır. Öğuz sözü, axar su deməkdir. Öz olaraq da istifadə edilər. Öz sözü eyni zamanda bir varlığın əsas ünsürü deməkdir ki, su bütün canlıların təməl ünsürlərdən bəlkə də ən əhəmiyyətlisidir.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Ir / Yır) kökündən törəmişdir. Çay deməkdir. Şırıldamak, çağıldamak, ezgi, mahnı oxumaq mənalarını daşıyır.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.