İstanbul pogromu

İstanbul pogromu və ya 6-7 Sentyabr hadisələri — 1955-ci il sentyabrın 6-7-də İstanbulda yaşayan Türkiyə yunanlarına qarşı təşkil edilmiş kütləvi hücumdur. Gladio-nun Səfərbərlik Təftiş Şurasının Türkiyə qolu, eləcə də Kontrgerilla və bugünkü Milli Kəşfiyyat Təşkilatının sələfi olan Milli Təhlükəsizlik Xidməti tərəfindən planlaşdırıldığı və dəstəkləndiyi iddia edildi. Bir gün əvvəl Türkiyə mətbuatında çıxan Türkiyənin qurucusu Mustafa Kamal Atatürkün Yunanıstanın Saloniki şəhərində doğulduğu evin bombalandığı iddiası ilə bağlı yalan xəbərlər hadisələrə səbəb olub. Daha sonra ələ keçirilən Türkiyə konsulluğu rəsmisi, bombanı hadisələri qızışdırmaq üçün hazırladıqlarını etiraf etsə də, Türkiyə mətbuatı buna göz yumaraq bombanın yunanlar tərəfindən atıldığını iddia etdi.

Hadisələr[redaktə | mənbəni redaktə et]

1955-ci ildən başlayaraq Demokrat Partiyası hökuməti getdikcə çətinləşən iqtisadi vəziyyətlə üzləşdi və xüsusilə yüksək inflyasiya səbəbindən həyat səviyyəsi aşağı düşən təbəqənin etibarını itirdi; Müxalifəti şübhəli üsullarla susdurmaq cəhdləri mətbuatın, ziyalıların, tələbələrin də Demokrat Partiyasından uzaqlaşmasına səbəb oldu.

Məsələn, Almaniya Xarici İşlər Nazirliyinin bir hesabatında, hadisələrdən 15 gün əvvəl müxalifəti nəzarətdə saxlamaq üçün 7 sentyabr 1955-ci ildə İstanbul, Ankara və İzmirdə hərbi vəziyyət elan edilməsinə qərar verildiyi bildirilir.

1956-cı ildə müxalifəti yatırtmaq üçün “Mətbuat və toplantılar haqqında” qanununa qoyduğu məhdudiyyətlər də 6-7 sentyabr hadisələrinə haqq qazandırdı.

Menderes hökumətinin azlıqlara qarşı başlanğıcdakı liberal siyasəti getdikcə çətinləşən iqtisadi şəraitlə dəyişdi və münasibətlər gərginləşdi.

Kipr türklərinə qarşı təzyiqlər 1955-ci ildə Türkiyə ictimaiyyətinin gündəmində birinci yer tuturdu.

O dövrdə Türkiyənin ən çox satılan qəzeti olan “Hürriyyət”in manşetində İstanbulda yaşayan yunan azlıqların öz aralarında ianə toplayaraq kiprli yunanların Enozis dəstələrinə göndərdiyi yazılmışdı.

Xarici işlər rəsmiləri Londonda Kipr təmaslarını davam etdirərkən, Atatürkün Salonikidəki evində bomba partlaması xəbəri ilk dəfə 6 sentyabr 1955-ci ildə saat 13:00 xəbərlərində radio ilə yayımlandı.

(Atatürkün evinə bomba atdığı iddia edilən Saloniki Universitetinin Siyasi Elmlər fakültəsinin tələbəsi Oktay Engin daha sonra qiyabi mühakimə olundu. Oktay Engin 22 fevral 1992-ci il və 18 sentyabr 1993-cü il tarixləri arasında Nevşehir valisi təyin edildi.)

Bunun üzərinə Mithat Perinə məxsus və Gökşin Sipahioğlunun baş redaktoru olan DP tərəfdarı İstanbul Ekspres qəzeti sentyabrın 6-da ümumi tirajı 20.000 civarında olsa da, “Babamızın evi bombalandı” başlığı ilə ikinci sayını 290.000 nüsxə ilə çap etdi.

İstanbulun hər yerində satılmağa başlandı və o dövrdə yaradılan Kipr Türk Dərnəyinin üzvləri tərəfindən ictimaiyyəti təşviqat üçün istifadə edildi.

Həmin sayda Kipr Türk Dərnəyinin baş katibi Kamil Önal yazıb ki, biz müqəddəs torpaqlara toxunanların əvəzini ödəyəcəyik və açıq şəkildə verəcəyimizi söyləməkdə heç bir eybi görmürük.

Kipr Türk Cəmiyyətinin[9] təşəbbüsü və digər gənclər təşkilatları, peşə təşkilatları, DP təşkilatı, bəzi rəsmi və qeyri-rəsmi qurumların təklif və təşviqi ilə Cümhuriyyət tarixində misli görünməmiş bir talan və dağıntı aktı Sentyabrın 6-da axşam saatlarında şəhərə xaricdən gətirilən yerli izdiham və kütlələr tərəfindən həyata keçirilib.

İlk hücum saat 19:00 radələrində Şişlidəki Haylayf Pastanəsində edilib.

Daha sonra artan kütlə Kumkapı, Samatya, Yedikule və Beyoğluna doğru hərəkət edərək qeyri-müsəlmanların birlikdə yaşadığı bir çox məhəllələrdə səhvən yunanların, daha sonra ermənilərin, yəhudilərin və hətta bəzi türklərin dükanlarına hücum edərək talan etməyə başladı.

İstanbulda yunan azlığının evlərinə, iş yerlərinə və ibadət yerlərinə qarşı edilən bu hücumlarda polis passiv mövqe nümayiş etdirib.

Yunan vətəndaşlarının ünvanlarını əvvəlcədən bilən iyirmi-otuz nəfərdən ibarət mütəşəkkil dəstələr şəhər daxilində şəxsi minik avtomobilləri, taksi və yük maşınları, həmçinin avtobus və bərə kimi nəqliyyat vasitələri ilə daşınırdı.

Sentyabrın 7-si səhərə qədər davam edən hücumlarda kilsə və sinaqoqlar da daxil olmaqla 5 mindən çox mülk dağıdılıb, milyonlarla dollar dəyərində mallar küçələrə səpələnib və talan edilib.

İstanbulun hər yerində eyni üsulla talan edildi.

Mağazalara hücum edənlər əvvəlcə daş ataraq vitrinləri sındırıb və ya qaynaq və məftil kəsicilərin köməyi ilə dəmir barmaqlıqları açıb, daha sonra içindəki alət və dəzgahları çıxararaq sındırıblar.

Kilsələr və qəbiristanlıqlar da öz paylarını aldı: kilsələrin içərisindəki müqəddəs rəsmlər, xaçlar, ikonalar və digər müqəddəs əşyalar məhv edildi, İstanbuldakı 73 yunan pravoslav kilsəsinin hamısı yandırıldı.

İzmit və Adapazarıdan olan soyğunçular geri qayıtmaq üçün Haydarpaşa Vağzalına gələrkən, qarət etdikləri mallarla birlikdə yaxalandılar.

Onların əksəriyyətinin başqa şəhərlərdən (məsələn, 145 nəfər Sivasdan, 117 nəfər Trabzondan, 116 nəfər Kastamonudan, 111 nəfər Ərzincandan) gətirildiyi məlum olub.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]