Əbdülhəmid Çolpan (yazıçı)

Çolpan (1897, Əndican, Fərqanə vilayəti – 5 oktyabr 1938 və ya 2 oktyabr 1938^[1], Sibir) — Özbəkistan yazıçısı, şairi.

Əbdülhəmid Çolpan
Doğum tarixi	1897
Doğum yeri	Əndican, Andijan qəzası[d], Fərqanə vilayəti, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	5 oktyabr 1938(1938-10-05) və ya 2 oktyabr 1938(1938-10-02)[1]
Vəfat yeri	Sibir, SSRİ
Fəaliyyəti	şair, yazıçı, tərcüməçi
Mükafatları
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Gələcəyin şairinə atası Əbdülhəmid adını qoysa da, o Çolpan kimi tanındı və məşhurlaşdı. Çünki şeirlərini, məqalələrini, romanlarını, pyeslərini Çolpan, yəni Dan ulduzu imzasıyla yazdı.

Əbdülhəmid 1893-cü ildə Özbəkistanın Əndican şəhərində doğulub. Onun atası Süleymankul Yunusoğlı mədrəsə təhsili görmüş, şeirləri divan təşkil edəcək bir şair olub. Əbdülhəmid də məhəllə məktəbində, sonra Əndican və Daşkənd mədrəsələrində oxuyub.

Rusiya Türküstanı işğal etdikdən sonra rus dilinə böyük ehtiyac duyulurdu. Müstəmləkəçilər də uzun müddət yerli xalqları əsarət altında saxlamaq üçün onlardan kiçik məmurlar hazırlamaq məcburiyyətində idi. Belə məktəbləri ölkənin Avrpoa hissəsində Rus-Tatar, Asiya hissəsində isə Rus-Tüzem məktəbləri adlandırırdılar.

Əbdülhəmidin atası, dövrünün ayıq ziyalısı olan Süleymankul Yunusoğlu da oğlunu Rus-Tüzem məktəbində oxumağa göndərir. O, burada Rus dlini öyrənməklə yanaşı, Rus ədəbiyyatı və Avropa xalqlarının mədəniyyətilə də tanış olur.

XX yüzilin başlanğıcında Rusyanı bürüyən qarışıqlıq çar II Nikolayı Oktyabr manifestini imzalamağa məcbur edir. 1905-ci ildə imzalanmış bu sənəd Dövlət Dumasının çağrılmasına, qəzet-jurnalların nəşrinə icazəninin yüngülləşməsinə, insanların söz və fikirlərini söyləməsi üçün sərbəst toplanmalarına şərait yaradır.

İsmayıl Qaspıralı, Mahmudhoca Behbûdi, Münəvvər Kaan və başqa aydınların çıxardıqları qəzet-jurnallar Çoplana güclü təsir edir. O Rusyadakı hadisələri izləməklə kifayətlənmir, Osmanlıda baş verənləri də diqqətlə izləyir, xüsusən, ədəbi mühiti diqqətlə öyrənir.

1913-cü ildən Əbdülhəmid imzası "Sadâi Türkistan", "Sadâi Fergana" və "Türkistan" qəzetlərində görünməyə başlayır. 1914–1917 illərdə çap etdirdiyi "Vətənimiz Türkistanda dəmir yollar", "Oş", "Doktor Muhammedyar", "İldə bir kərə", "Şərq poezdi gəldi", "Şərq oyanır", "Çimkənt", "Qudurğan müstəmləkəçilər" və b. yazılarıyla çılğın bir şair, vətənsevər, millətçi bir ədib kimi tanınır.

Bolşeviklər 1917-ci ildə çevriliş yolu ilə hakimiyyəti ələ aldıqdan sonra Çolpanın həyatında ən gərgin və ziddiyətli dövr başlayır. Rusiyanın hər yerində hakimiyyətlərini möhkəmlətməyə, daha doğrusu, keçmiş Rusiya imperyasının sərhədlərini bərpa etməyə çalışan bolşeviklər 1917-ci ilin noyabrın 27-də Türküstanın muxtariyyatını elan edir.

Çolpan "Qır qandalı, boyun əymə, çünki sən hür doğulansan" misralarını yazır, xalqının istiqbalı və iqbalı üçün maarifçilik işi aparır, milli müstəqillik və azadlıq hərəkatına qoşulur. 1922-ci ildə şeirləri "Özbək gənc şairləri" adlı topluda, və "Bulaqlar" adlı kitabında çap etdirir.

1924-cü ildə "Oyanış" və 1926-cı ildə "Tan sırları" kitabları çap olunur. Bu kitablar ona ədəbi həyatda uğur qazandırırsa şəxsi həyatında uğursuzluq gətirir. Kitablara daxil edilən 119 şeir özbək ədəbiyyatinda simvolizmin əvəzsiz nümünələri sayılır. Sovet məmurlar isə bu şeirləri heç də xoş qarşılamır. Onu millətçi, Rusyanın düşməni kimi həbsə atır, daim təzyi altında saxlayırlar. Lakin şair yolundan dönmür. 1930-cu illərdə "Saz və cor" adlı şeir kitabını nəşr etdirir.

Çolpanın şeirlərində zamanın ruhu olduqca parlaq və real şəkildə əks olunub. Şairin öz fikrini oxucusuna о vaxt dəbdə olan şüarçılıqla deyil, bənzərsiz bədii ifadələr, yeni təşbeh və timsallar vasitəsilə, yəni sinvollarla çatdırırdı. Bu da çox vaxt sərt Sovet senzarısının gözündən yayınaraq mətbuata yol tapırdı. Çolpan deyirdi:

Millətinin başına açılan müsibətlər, vətəninin yenə də işğal altına düşməsi Çolpanı nə qədər narahat etsə də, həyata nikbin baxır, dilində daim bahar qəsidəsi, qəlbində müstəqillik arzusu, bu yolda sonuna qədər mübarizə aparmaq əzmi hökm sürürdü. Şair yazır:

Çolpan xalqının və vətəninin başına gətirilən faciələri qələmə alanda mövzunun adını dəyişirdi. Təsvir etdiyi hadisələrin Özbəkistanda deyil, Misirdə, Çində baş verdiyini yazırdı. Bu baxımdan onun "Nil qızı", "Çin təranələri" kimi şeirləri olduqca diqqətiçəkəndir. Bu şeirlərində o xalqının azadlıq, müstəqillik arzusunu dilə gətirilirdi. Çolpan "Nil qızı"nda "Bütün həyatını bir zəhər sarmış, Fəllahın bəxtini kimlər oyadar" deyirdi.

İlk üç şeir kitabında Şərq ölkələrini işğal edən Ruslara, İngilislərə duyulan nifrət olduqca güclüdür. Rusların törətdiyi zülm və soyqırımlar, Kokand və Türküstanın digər şəhərlərində tökülən qanlar, Türküstanın parçalanması, xalqın aclıq və səfalətə düçar edilməsi Çolpanın şirlərində yüksək sənətkarlıqla verilmişdir.

Çolpan əsərlərinə və ictimai fəaliyyətinə görə səkkiz dəfə həbs edilmişdi. Lakin bu təqib və təzyiqlər onu yolundan döndərə bilməmişdi. Türküstanın parçalanmasından, Özbəkistan, Qazaxıstan, Qırğızıstan, Türkmənistan, Tacikistan Sovet Respublikalarının yaradılmasından sonra yeridilən siyasət bir çox milli aydınlar kimi Çolpanı da çarəsiz susmağa məcbur etmişdi. O, 1925-ci "muhit güçlü ikən, əydim boynumu" yazmışdır.

Özbək pоeziyasının parlaq nümunəsi olan çoxlu şeir və hekayələrin müəllifi Çolpan "Parlaq ay", "Xəlil Fereng", "Çörinin üsyanı", "Yarqınay", "Muştumzor", "Qartay Qarşıbayev", "Hücum" və b. pyeslərin, "Gecə və gündüz" romanının yazmışdı. Romanın "Gecə" adlı birinci hissəsi 1936-cı ildə çap olunmuş, ikinci hissəsi isə həbs olunarkən yox edilmişdi.

Şeksprin "Hamlet", Puşkinin "Boris Qodunov" və "Dubrovski", Qorkinin "Ana" əsərlərini Özbək dilinə çevirən Çolpanın əsərlərinin nəşri 1925-ci ildən məhdudlaşdırılmışdırsa da, 1937-ci ildən tamam dayandırılmışdır. 1937-ci ildə Özbəkistan Yazıçılar İttifaqının iclasında Çolpanı kəskin tənqid edənlərə o, "Siz məni üç gün içində islah edə bilməzsiniz" cavabını verir.

Şair yaradıcılığının ən çiçəkləndiyi dövrdə millətçilikdə və əksinqilabi fəaliyyətdə günahlandırılaraq 1937-ci ilin iyunun 14-də həbs edilir və uzun sürən işgəncəli istintaqdan sonra 1938-ci ilin oktyabırın 4-də güllələnir.

1956-cı ildə İosif Stalini şəxsiyyətə pərəstişdə suçladıqdan sonra Sovet cəza maşınının məhv etdiyi bir çox insanlara fiziki bəraət verilsə də, Çolpanın əksər əsərlərinin çapına yenə də icazə verilmir. Çolpanın əsərlərinin çapına 1990-cı ildən sonra başlanır. 1991-ci ildə Fitrət və Abdullah Qadiri kimi güllələnmiş milli aydınlarla birlikdə Çolpana da beynəlxalq "Nəvai" mükafatı verilir. Onun adı küçə və kitabxanalara qoyulur, şərəfinə beynəlxalq mükafat təsis edilir.

• Özbəkistan ədəbiyyatı

Şair ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.