31 mart soyqırımı AXC mətbuatında

Milli mətbuatımızda 1918-ci il 31 mart soyqırımı-Azərbaycan Xalq Cumhuriyyətinin mətbuatında 1918-ci il martın 31-de ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri soyqırım hadisəsinin işıqlandırılması.

Ermənilər soyqırım siyasətini tarixən tək insan resurslarını məhv etmək üzərində həyata keçirmiş, Azərbaycan xalqının milli təsisatlarını, milli mətbuat orqanlarını sıradan çıxarıb, yararsız hala salmaq və bununla da törətdikləri qanlı olayların tarixdə yaşamamasına nail olmaq planları əsasında qururdu. 1918-ci ilin mart ayının 31-dən aprelin 2-dək Bakıda, Şamaxıda, İrəvanda, Qubada, Lənkəranda, Astarada, Salyanda, Neftçalada və digər bölgələrdə ermənilərin Azərbaycan xalqına qarşı törətdikləri kütləvi soyqırım zamanı tək on minlərlə insan qətlə yetirilmədi, milli mətbu orqanlarımız, mətbəələr, konkret jurnalistlər də hədəfə alındı. “Açıq söz”, “Kaspi” redaksiyaları yandırıldı. Almaniyadan gətirilən çap avadanlıqları ilə təchiz olunan Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi dağıdıldı. “Kaspi” mətbəəsində yenicə çap olunan 5 min Quran kitabı oda qalandı^[1].

Mətbuat informasiya mənbəyi, ictimai maarifçilik institutu olmaqla bərabər həm də tarixi salnamədir. Tarixin müxtəlif dövrlərinin öyrənilməsində həmin dönəmlər işıq üzü görmüş qəzetlərdəki məlumatlar, siyasi-analitik yazılar, ədəbi nümunələr etibarlı mənbəə kimi tədqiqatlara daxil edilir, araşdırmanın elmi tutumunu zənginləşdirir. Azərbaycan tarixinin öyrənilməsində, ictimai-siyasi proseslərin mahiyyətinə varılmasında mətbu nümunələrimiz qiymətli məxəz kimi tədqiqatçıların elmi araşdırmalarında əhəmiyyətli yer tutur.^[2] Xalqımızın azadlıq, istiqalliyyət mücadiləsi, dövrün çətinliklərinə qarşı mübarizəsi, ictimai-siyasi mühitdən doğan problemlər mətbuatımızda kifayət qədər faktlarla öz əksini tapır. Azərbaycan tarixşünaslığında erməni-bolşevik birləşmələrinin 1918-ci ilin 31 martında xalqımıza qarşı törətdiyi faciələr arxiv materialları, Qərb alimlərinin bu mövzuda yazdıqları kitab və elmi tədqiqat əsərləri ilə tədqiq olunub və bu gün də araşdırmalar davam etməkdədir. 31 mart soyqırımının tədqiqində əvəzsiz mənbə kimi 1918-1920-ci illərdə nəşr olunan Cümhuriyyət dövrü mətbuatının materialları, çap olunan siyasi yazılar, şahid ifadələri bu faciənin tədqiqinin əhatəli aparılmasında əsas mənbəələrdir. Çox təəssüf ki, 31 mart soyqırımının araşdırılmasında çox məhdud sayda Cümhuriyyət dövrü mətbuat nümunələrinə istinadlar var. Nə fayda ki, 1918-ci ildə nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetindən başqa digər mətbu orqanlardakı yazılara, siyasi münasibətlərə geniş yer verilmir. Bu da həqiqətdir kı, 1918-ci il mart soyqırımından sonra Azərbaycanda anadilli mətbuat orqanları da “soyqırıma” məruz qaldılar. “Kaspi” və “Açıq söz” qəzetləri redaksiyaları, Orucov qardaşlarının elektrik mətbəəsi yandırıldı, hətta bu mətbu orqanların sırasına bir neçə “neytral” rusdilli qəzet və jurnallar da daxil edilərək qapadıldı. Ancaq həmin vaxt Tiflisdə nəşr olunan anadilli mətbu orqanlarımızı diqqətdən kənarda saxlamamalı, onların tədqiqata cəlb olunmasını həyata keçirməliyik. Çünki Azərbaycan tarixinin olduqca ziddiyyətli və həmçinin qürurla öyündüyümüz 1918- 1920-ci illər mətbuatı bu dövrün tədqiqi üçün əvəzsiz mənbəələrdir.^[3] Daşnaksütyun Partiyası tərəfindən 1917-ci ildə planlaşdırılan, bolşeviklərlə birgə həyata keçirilən 31 mart qırğını Azərbaycan xalqının millimənəvi dəyərlərinə, tarixi yaddaşına, ziyalılarına qarşı mənəvi soyqırım idi. Azərbaycan xalqının mədəniyyətinə vurulan bu ağır yaraları o dövrün qələm sahibləri “mədəni zərbə” adlandırırdılar. 1918-ci ilin mart soyqırımınadək Azərbaycanda 20-dən artıq anadilli mətbu orqan fəaliyyət göstərməyinə baxmayaraq, qətliamdan sonra yalnız “Hümmət” və “Bakı Şurasının əxbarı” qəzetlərindən başqa digər milli mətbuat nümunələrinin nəşri qadağan olundu. “Açıq söz”, “Bəsirət”, “İstiqlal”, “El həyatı” və başqa ana dilli qəzetlərin son sayları soyqırımdan bir gün əvvələ, martın 17-si və 18-nə təsadüf edir.^[4] Bakı Sovetinin sədri Şaumyanın əmri və Mətbuat bürosunun qərarı ilə “mart hadisələrinə düzgün qiymət vermədiklərinə və vahid sosialist cəbhəsində dayanmadıqlarına” görə, hətta rusdilli qəzetlər belə bağlanıldı. “Kaspi”, “Bakı”, “Bakinets”, “Vesti Baku” menşeviklərin “Naş qolos” qəzetlərinin nəşri dayandırıldı, bəyanatların, əhaliyə müraciətlərin çapı qadağan olundu. Tiflisdə nəşr olunan anadilli mətbuat orqanlarını çıxmaq şərtilə Azərbaycan milli demokratik mətbuatı 1918-ci ilin martından sentyabrın 15-i, Bakının işğaldan azad olunduğu günə qədər özünün iflic dövrünü yaşadı. V.İ.Lenin tərəfidən Qafqaza fövqəladə komissar kimi göndərilən Şaumyanın rəhbərliyi ilə hələ 1918-ci ilin yanvar ayından başlayaraq Azərbaycan xalqına qarşı terror və qətliamlar planlaşdırıldığını anlayan milli mətbuat orqanları bu barədə xalqı məlumatlandırır, onlara özünü müdafiə hissi aşlayırdılar. “Açıq söz”, “İttihad”, “İstiqlal” kimi qəzetlərdə “Birlik tələb olunur”, “Birləşəlim”, “İttifaq edəlim”, “İttihad gərək” çağırışları qəzetin əsas sütunlarında dərc olunurdu. S.İbrahim “Açıq söz” qəzetində bolşeviklərin və Daşnaksütyun Partiyasının, Erməni Milli Şurasının silahlı hərbi birləşmələrinin xalqımıza qarşı planlaşdırdığı faciəvi hadisələri “Milli fəlakət” kimi dəyərləndirərək xalqı xəbərdar edirdi: “Müsəlman partiyaları da xalqı milli fəlakətdən xilas etmək xatirinə birləşməyə borcludurlar... Dəhşətli saət gəliyor, birləşəlim!” S.İbrahim bu xəbərdarlığı qətliamdan 3 gün əvvəl etmişdi. “Hümmət” partiyasının sədri, doktor Nəriman Nərimanov xalqımızı bolşevik-daşnak birləşmələrinin qırğınından qorumaq üçün martın 18-də saat 12 radələrində öz evində toplantı keçirdi. Bakıda ictimai-siyasi, sosial-psixoloji durumun partlayış həddinə çatdığını görüb, S.Şaumyanı qırğın planından çəkindirmək üçün onu Bakı ağsaqqalları, “Hümmət” Partiyasının üzvləri və Müsəlman Milli Şurası nümayəndələri ilə görüşdürdü. Doktor üzünü S.Şaumyana tutub dedi:

 “Yoldaş! Siz də, mən də müsəlmanların halını bilirik. Hərgah bir iğtişaş başlansa, ayaq altında qalan fəqir-fuqəra olacaqdır. Ona görə Sizdən təvəqqe edirəm, sizə yalvarıram, bu işi sülh yolu ilə qutarınız.”
 

“Dikaya diviziya” əsgərlərinin silahlarının qaytarılması əvəzində müsəlmanlara qarşı hərbi əməliyyatlara hazırlaşanlar martın 18-də (təzə təqvimlə martın 31-də) axşam qanlı olayların icrasına başladılar: “Saat 5-də müsavatçılar İcraiyyə komitəsində silahların qaytarılmasını gözləyirdilər. Bu halda xəbər yetişir ki, Şamaxı caddəsində müsəlmanlara hücum edib onları öldürürlər”. Qırğınları icra edən isə Stopka Lalayevin erməni dəstəsi idi. Həmin gün axşam saat 7-də bir neçə azərbaycanlı qətlə yetirildi və sonra qətliamlar şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsinə keçirildi, əhali Mars teatrının damında yerləşdirilən pulemyotlardan atəşə tutuldu. Artıq saat 10-da məlum oldu ki, mərkəzi küçələr işğal edilib, şəhərin aşağı hissəsi ilə əlaqə kəsilib. 3 gün ərzində Bakı qan gölünə çevrildi. Uşaq, qoca, qadın bilmədən qarşılarına keçənləri qətlə yetirən bolşevik-daşnak birləşmələri bəzən insanları diri-diri alovlanan evlərin içinə atırdılar. Küçələr, evlər parçalanmış qadın, qoca, uşaq cəsədləri ilə dolu idi. Qaçıb canını qurtarmaq istəyənlərin evləri, varidatları talan edilirdi. Bakı əhalisinin 3 gün aramsız qətlini gözləri ilə görüb bu barədə kitab yazan Seyidağa Axundzadə qeyd edir ki, şəhəri bürüyən tüstüdən qırğının miqyasını təyin etmək olardı: “Daşnak firqəsi əllərinə düşən müsəlman övrət və uşaqlarından heç bir zülmü əsirgəməyib insanlara yarasınayan böylə qəbahətlərin icrasına qədər varmışlar”. Bu qanlı olayları öz səhifələrinə köçürən milli mətbuat orqanlarımız soyqırımın təfərrüatına vararaq yazır:

 “Bütün vəhşət və zalımlıqları sayıbqurtarmaq olmaz. Bunu bilirəm ki, bolşeviklərin öz hesabına görə, 8 min müsəlman qırılmışdı. Bu yalandır. Çünki onlar ətrafda, kəndlərdə qırılanları hesaba daxil etmirlər.”

Nəinki Bakının mərkəzində, keçidlərdə yaşayan əhali də kütləvi qırğınla üzləşdi. Nəvai kəndinin tamamən yerlə-yeksan olduğu, əhalisinin məhv edildiyi barəsində də mətbuatda məlumat dərc edilib.

Türk Gənclər Təşkilatı tərəfindən 1918-ci ilin 12 noyabrında yalnız bir nüsxəsi işıq üzü görən qəzet “Qardaş qayğısı” adı ilə “heyrəti-təhriyyə” tərəfindən Tiflisdə nəşr olunub. Redaksiya heyətinə milli məfkurə sahibi, istiqlal və mətbuat tariximizi dəyərli əsərlərindən öyrəndiyimiz Mirzə Bala Məhəmmədzadə, o cümlədən Xanım Sultanova, Ələkbər Zeynallı daxil idilər. Bakının 1918-ci il sentyabr ayının 15-də bolşevik-daşnak hərbi birləşmələrindən azad olunması münasibətilə işıq üzü görən “bir günlük qəzet” böyük formatda 2 səhifəsi Azərbaycan dilində, iki səhifəsi isə rusca oxuculara çatdırılıb. Qəzetin manşetində “Rahat uyuyunuz, ey nahaq qurbanlar, rəhmətlər sizə” fikri ilə yanaşı, “Azərbaycan istiqlaliyyəti uğrunda qırılmış qurbanları türk gəncləri hörmət ilə xatırlar” ifadəsi də böyük hərflərlə əks olunub. Qiyməti 2 manat olan qəzetin satışından yığılan vəsaitin 1918-ci ildə Bakı və Şamaxıda “zərərdidə olanlara sərf olunacağı” xəbəri 2-ci səhifənin başlıq hissəsindən bəlli olur. Qəzetin niyə mart faciəsindən sonra deyil, məhz noyabrın 12-də işıq üzü görməsinin səbəbi yazılardakı faktlarla aydınlaşır. 1918-ci il noyabr ayında Mudros barışığına əsasən Qafqaz İslam Ordusunun Azərbaycanı tərk etməsi istiqlalımızın düşmənlərini sevindirməyə bilməzdi və bununla da əks-təbliğata keçmişdilər. Müttəfıq qoşunların komandanı Tomsonun gəlişi ilə Bakının bolşevik-daşnak və ingilis hərbi birləşmələrindən azad olunduğu gün, guya ermənilərə qarşı qətliam həyata keçirildiyi kimi əsası olmayan fikirlər dövriyyəyə gətirilmişdi. Qafqaz İslam Ordusu komandanlığının etnik ayrı-seçkilik salmadığı, sadəcə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti ilə Türkiyə arasında bağlanılan 4 iyun müqaviləsinə əsasən Azərbaycanın sərhəd bütünlüyünü qoruduğu hüquqa söykənən fakt olduğundan, ermənilər soyqırım xülyasını işə salmağa çalışdılar. Tiflisdə Türkiyənin Şərq orduları komandanı Xəlil Paşadan və Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti liderlərindən bolşeviklərə aldanaraq Bakıda, Şamaxıda müsəlmanlara qarşı soyqırım törətdiklərinə görə üzrxahlıq edən ermənilər indi Tiflis mətbuatında 15 sentyabr döyüşlərində guya ermənilərin qırıldığını bəyan edir, bu yalanlan ciddi şəkildə siyasi müstəviyə çıxarmağa çalışırdılar. Yaranmış bu vəziyyətdə Azərbaycan ziyalıları, milli mövqeli yazarlar elə Tiflisdə ermənilərin və onların yalanlarının müdafiəçisi olan siyasətçilərin yadına 31 martda Bakıda 18 min, Şamaxıda 7 min müsəlmanın qətliamını xatırlatmalı oldular. “Qardaş qayğısı” qəzetinin nəşrinin səbəblərindən biri bu idi. Digər səbəb isə 31 mart soyqırımının xalqın yaddaşında tarixən yaşamasının təmini və gənc nəslin faciələrimizi unutmamağa bir çağırış idi. Qəzetdə dərc olunan məqalələrin başlıqları 1918-ci ilin martın 31-dən aprelin 2-dək davam etdirilən, bəşər tarixində eyniyyətinə çox az təsadüf edilən soyqırımın mənzərəsi üçün yetərlidir: “Qanlı günlər”, “Qan dəryası”, “Bakının mart hadisəsi”, “Azəri türkləri”, “Mədəni bir zərbə” kimi sərlövhələrdə əksini tapan faktlar ermənilərin yalana bürünən siyasətini açmaq üçün dəyərli məxəzlərdir. Xanım Sultanova martdan sentyabradək Bakıda olan M.Ə.Əfəndinin faciə barədə söylədiklərini qələmə alaraq yazır: “Ermənilər evbəev gəzib ziyalı müsəlmanları yığırdılar və naməlum bir yerə aparırdılar. Çox vaxt aparılan ziyalı, oxumuş müsəlmanların meyitlərini tapmaq olurdu. Fəqət, çox vaxt da olurdu ki, heç bir əsər də əldə etmək mümkün olmayırdı. Misal: iki doktor Kərim bəy, Balabəy Sultanovlar heç tapılmadı. O cümlədən mədənçi T.B.Qulubəyov da itdi. Meyit axtaran bir dəstə bir quyuya rast gəlirlər. Quyunun yanında hasar içində çoxlu müsəlman arvad, uşaq meyitləri var imiş”. Tiflis mətbuatında və dünyaya yayılan bir sıra mətbuat orqanlarında Azərbaycan türklərinin mənfi obrazının yaradılmasını ustalıqla həyata keçirməyə çalışan ermənilər 15 sentyabr Bakının azad olunması döyüşlərini xatırlayır, 31 mart soyqırımını isə unutdurmağa səy göstərirdilər. Azərbaycan türklərinin mədəni millət saymadıqları üçün dövlətə sahib olmalarını “faciə” hesab edən bədxahların istəklərinə baxmayaraq Azərbaycan ziyalıları bu düşmən təxribatlarına layiqincə cavab verirdilər.^[5] Mirzə Bala Məhəmmədzadənin qəzetdə çap etdirdiyi “Azəri türkləri” məqaləsini bu baxımdan düşmənlərə ən tutarlı elmi, siyasi cavab saymaq olar. Tiflisdə antiazərbaycan yönlü qəzetlərin nəşrini diqqətə gətirən M.B.Məhəmmədzadə yazır:

“Azərbaycan türklərinə vəhşi, yırtıcı, quldur, irticaiyyun və qara qüvvə adlarına insaniyyətpərvər “Borba”larda, “Bayraq”larda görünürdü. Azəri türklərinin öz ana yurdları uğrunda tökdükləri qan, atdıqları güllə insaniyyətpərvər tiflislilərə sanki zəhərli bir ox kimi batırdı.” M.B.Məhəmmədzadə

1918-ci ilin martından sentyabrın 15-dək bir müddətdə Zaqafqaziyamn tarixinin qanlı səhifələrini vərəqləyən Binəva ləqəbli müəllif bu tarixdə müsəlmanların faciələrini faktlarla qələmə alır. Müəllif müsəlman məxluqları üçün bu dönəmi qanlı günlər adlandırır: “Bu günlərdə minlərlə müsəlman külfətləri sahibsiz qalmışlar. Bir İrəvan quberniyasında 42 kənd viran olub əhalisi tərkivətən olmuşdur. Biçarə şamaxılılar qışı öz isticə ocaqlarını buraxıb yağış-yağmurun altında bu səhraları ata-oğlunu, ana-qızını gözlərinin yaşını tökə-tökə axtarırlardı”. Binəva ləqəbli müəllif ermənilərin Şamaxıya hücumu zamanı böyük ədibAbbas Səhhətin həyatını itirdiyi faktını da dilə gətirir:

“İslam aləmi Abbas Səhhət kimi böyük bir ədibi bu bandalara qurban vermişdir. Bununla böylə bir neçə doxturlar, cavan-qoca alimlər qətl olunmuşlar.” "Binəva" ləqəbli müəllif. “Qardaş qayğısı” qəzeti. 1918-ci il, sentyabr

“Qardaş qayğısı”nın rusca nəşr olunan 2 səhifəsi də Azərbaycan türkcəsindəki məqalələrdəki faktlar sadalanır, Tiflis mətbuatının hadisələrə birtərəfli münasibəti pislənilir. 15 sentyabr hadisələrinə münasibətdə “provakasiya” xarakterli məqalələr dərc edən Tiflis qəzetlərinin müəlliflərinə 1918-ci il 31 martında ermənilərin Azərbaycan türklərinə qarşı törətdikləri kütləvi qırğın faktları xatırladılır: “Şərqi Zaqafqaziyada gürcülər üçün Tiflis nə dərəcədə əhəmiyyət daşıyırsa, müsəlmanlar üçün Bakı da o qədər mühümdür”. Andronikin İrəvanda, Şuşada, Qarsda, Ərdəhanda müsəlmanlara qarşı törətdiyi kütləvi qətlləri, amansız davranışları diqqətə gətirən yazıda müəllif 31 martda Bakıda 10 minlərlə silahsız müsəlmanın qətlinə Tiflis mətbuatının, siyasətçilərinin niyə susduqlarını sual edir. “Qardaş qayğısı”nda dərc olunan digər yazılarda da 31 mart soyqırımının ayrı-ayrı detallarına aydınlıq gətirilir, müəlliflər tarixşünaslığımıza bu günə qədər bəlli olmayan faktları sadalayırlar. Azərbaycan xalqının başına gətirilən bu qanlı faciənin öyrənilməsi, qəzetdəki faktların elmi araşdırmaya gətirilməsi üçün “Qardaş qayğısı” qəzeti tarixçilərimiz üçün yeni bir mənbəədir^[6]

Çox təəssüf ki, 31 mart soyqırımının araşdırılmasında çox məhdud sayda Cümhuriyyət dövrü mətbuat nümunələrinə istinadlar var. Nə fayda ki, 1918-ci ildə nəşr olunan “Azərbaycan” qəzetindən başqa digər mətbu orqanlardakı yazılara, siyasi münasibətlərə geniş yer verilmir. “Azərbaycan” qəzeti 1919-cu ilin martın 31-də 147-ci sayında “Mart hadiseyi-ələməsinin müxtəsər tarixçəsi” sərlövhəli məqaləsində Şaumyan, Saakyan və Arekyanın rəhbərlik etdikləri dəstənin Bakıdan öncə Şamaxıda qırğınlar törətdiklərini və bu xəbərin Bakıda təşviş yaratdığını yazır:

“Martın 16-da xəbər gəldi ki, bolşevik soldatları Şamaxıya hərəkət edərək intizamsızlıq salıb, yolda qabaqlarına gələn müsəlman kəndlərini o cümlədən Ağdərə, Novxanlı, Qarxunlu kəndlərini qarət edib müsəlmanları qırırlar.” “Azərbaycan” qəzeti № 147, 31 mart 1919

Martın 17-də Bakıya xəbər çatır ki Şamaxıda müsəlman qırğınını bolşeviklərlə yanaşı ermənilər təşkil edib. “Azərbaycan” qəzeti Şamaxı qırğınında iştirak edən bolşevik-erməni silahlı birləşmələrinin sayını da göstərir: “Şamaxı mahalına bir qitə göndərilib, əhalı məhv edilir. 4 min əsgərin yüzdə səksəni erməni olub”. Azərbaycanlılara qarşı bütün vəhşi üsullardan istifadə edən ermənibolşevik birləşmələri Şamaxının ən qədim tarixə malik məscidini yandırmışlar. "Azərbaycan" qəzeti yanmış məscidin şəklini öz səhifələrində dərc etməklə tarixdə ermənilərin xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərinə qarşı oynadıqları rolu bir növ faktlaşdırıb, bu günümüzə çatdırmışdı. Şamaxının yalnız xarabalıqlarının qaldığını yazan milli mətbu nümunələrimiz sağ qalan insanların yaşayışını bu cür təsvir edir: "Biçarə şamaxılılar, öz isti ocaqlarını buraxıb yağış-yağmurun altında bu səhraları ataoğlunu, ana qızını gözlərinin yaşını tökə-tökə axtarırlardı". I918-ci il martıq 14-də Əmirovun kamandası altında Şamaxıya bolşevik əsgəri dəstəsi göndərilmişdi. “Müsavat” firqəsi bu əsgəri dəstəni göndərməkdən məqsəd nə olduğunu sorduqda əmələ və saldat vəkilləri şurası cavab vermişdir ki, bu dəstə uyezddə olan xırda üsyanı yatırmaqdan ötəri göndərilir. Buna qədər Hacıqabuldan Salyana və oradan da Muğana bolşevik qoşunu göndərilmiş idi. Lənkəranda olan Dikiy diviziyanı tərkisilah etmək üçün dəniz təriqi ilə bolşevik dəstələri göndərilmişdi. Bunlar hamısı erməni milli şurasının xəbəri ilə edilirdi. Göndərilən bolşevik əsgərlərinin hamısı yolda qabaqlarına gələn müsəlman kəndlərini dağıdıb zirizəbər edirdilər. Bu qərar üzrə Astarayadək bolşevik əsgərləri göndərilmiş idi. Astara top atəşinə tutulub qarət edildikdən sonra, əhalinin varyoxu aparılmışdı. Xəzər dənizi sahilində Qızılağac ilə Lənkəran arasında olan hamı müsəlman kəndləri “Aleksandr Candar” paraxodu tərəfindən top atəşinə tutulmuşdu. Stopka Palayevin quldur dəstəsi gecələr müsəlman evlərinə hücum edib ev sahibinin silahını aldıqdan sonra özünü kötəkləyirdilər. Flot matrosları da bu cür hərəkətdə bulunurdular. Yanvar ayından başlamış Mart hadisələrinə qədər bu hal davam edirdi. Şura hökuməti başında olan Şaumyan, Saakyan və Arakelyan bu qeyritəbii əhvalın bərtərəf edilməsi üçün heç bir təşəbbüsatda bulunmayırdılar. Müsavatın hər bir müraciətinə onlar cavab verirdilər ki, hər bir işdə müsəlmanlar özləri günahkardılar və işlərin belə olmasına müsəlmanlar çalışırlar. Bunlara baxmayaraq müsəlmanlar fikirlərinə belə gətirmirdilər ki, ermənilər Mart hadisatına bais ola biləcək bir nadanlıq edə bilərlər. Bununla belə müsəlmanların bu niyyətlərinə şübhəli baxırdılar. Bu halda Şamaxı hadisələri haqqında Bakıya xəbərlər gəlməyə başladı. Martın 16-da xəbər gəldi ki, bolşevik saldatları Şamaxıya hərəkət edərək intizamsızlıq salıb, yolda qabaqlarına gələn müsəlman kəndlərini, o cümlədən Ağdərə, Noxanlı, Qarxunlu və qeyrilərini qarət edib, müsəlmanları qırırlar, müsavatçılar bu kəndlərin müsəlman əhalisini sakit etməyə çalışıb onları inandırırdılar ki, müsəlmanlar ilə ermənilər arasında ədavət yoxdur. Eyni zamanda Bakıda olan erməni saldatları körpülərdə olan fəhlələri, hambalları və qeyri-müsəlmanları döyüb incidirdilər. Mart ayının 17-də Bakıya xəbər verildi ki, ermənilərin milli qoşunları Şamaxıyadək yetişmişlərdir və orada ermənilər ilə müsəlmanların əlaqəsi çox kəskinləşmişdir, hətta xırda müsadimələr də vaqe olmuşdur. Ələlmüm Şamaxıdan gələn xəbərlər çox yaxşı deyildi. Haman gün mart ayının 17-də axşam Avetik paroxodunda bir çox arvad, uşaq, qoca kişilər, müsavat nümayəndəsi və 38 nəfər “Dikiy diviziya” saldatları Lənkərana getməlidirlər. Fəqət Şura hökuməti paraxod komandirinə əmr vermişdi ki, xüsusi icazə almayanadək yola çıxmasın. Heç bir şeydən xəbəri olmayan sərnişinlər bu əhvaldan həyəcana düşürlər. Saat 10 radələrində bir qarqaşalıqlıq olur. Deyirlər ki, erməni saldatları körpünü əhatə etmişlərdır. Əhvaldan xəbər bilmək istəyən müsəllah Dikiy diviziya nəfəratı atəşə məruz qalır. Bu hində kornudə atışma başlar və on beş dəqiqədən sonra qurtarar. “Müsavat” üzvlərindən bir neçələri arayı sakit etmək üçün körpüyə gələrlər, sonra başlanan atışma nəticəsiz olaraq yarım saat davam edər. Sonra gecə saat üçədək xəndəklərdə əyləşərlər. Sair firqə üzvləri ilə bərabər “Müsavatçılar Şura hökuməti komitəsinə gələrlər. Oradan bir neçə nəfər alıb körpüyə gəlirlər və məqsəd də bu idi ki, orada olan hadisə bir növlə yatırılsın. Ermənilər bu hadisədən istifadə edərək bütün şəhər içərisində atışmaya başlayırlar. Gecə Şura qoşunu namilə ermənilər Velikokinyajski, Olqenski və Voronsovski caddələrini işğal edirlər. Haman gecə ermənilərin süvari qoşunları küçələri dolaşıb, əhalini daha artıq xof və dəhşətə salırlardı. Bu zaman müsəlmanlar müavinət etmək... Milli Komitədən Əlimərdan bəy Topçubaşov, Əbdüləlibəy Əmircanovu, Ağahüseyn Tağıyevi, Yusifəli Əliyevi: müsavatdan Əmin Məmmədovu; Səməd bəy Əliisgəndərovu, Əsədulla Əhmədovu oraya göndərirlər. Axşam saat səkkizdə səkkiz nəfər müsəlman bir nəfər erməninin sözünə görə Metropola əzimət edirlər. Müsəlmanlar və erməni milli komitəsi bu yerədək ermənilərə inanırdılar. Vəkilləri erməni saldatları gülləyə basdığından bunlar qayıdırlar, sonra Ter-Zaxaryan telefon ilə Metropola Ter-Mikaelyans və Taqiyanosov ilə danışar və qərar qoyarlar ki, səhər saat 7-də yığışsınlar. Eyni zamanda ermənilər söz verirlər ki, emıəni hissəsində olan müsəlmanları mühafizə edəcəklərdir. Müsəlman hissəsində olan erməniləri də müsəlmanlar mühafizə etsinlər.

Müsəlmanlar bu barədə məhəllələrə əmr verirlər. Saat 5-də bildik ki, bizi aldatmışlardır. Bunlar bir tərəfdən bizimlə danışığa girişdiyi halda digər tərəfdən Şaumyan və eserlər ilə barışığa girmişlərdir. Bunlar qət etmişlər ki, bizi aldadıb bütün ixtiyarı əllərinə alsınlar. “Azərbaycan” qəzeti №” 147, 31 mart 1919

İki gün sonra 31 mart günü. Matəm insanların həyatında ən müəssir(təsiredici) və əlim bir halətdir. Matəm ilə vicdanımızı tənbih edər, matəm ilə mənəviyyatımızı tərbiyə eylər. Matəm ilə məmati hiss həyati idrak, xətai-təsfiyə səvab və günahı təyinə müqtədir oluruz. Matəm dini olur: Vicdaniyyatımızı əta edər. Matəm milli olur: Özümüzü bildirər. Əfkar və idrakımıza hakim olmağı ögrətir. İştə bu milli matəmlərdən birisi 31 martdır! Matəmli gün! O gün türk və islam aləmində böyük bir hadisə olmuş idi. Bu günkü paytaxımız Bakı bolşeviklərin əlinə keçmiş, camilərimiz, məscidlərimiz topa-təcavüzə məruz qalmış, yüzlər, binlərcə islam qadın və erkəklər öldürülmüş, həyati-milliyyəyə bir zərbə endirilmiş, hər hərakatı - milliyyə durdulmuş, “İsmailiyyə” yandırılmış idi. Fəlakət böyük idi. Fəqət, fəlakəti hiss etmək həm də bütün səmimiyyət və ciddiyyətimizlə dərk eyləmək böyüklük idi. Bu böyüklüyün mükafatını paytaxımıza yenidən sahib olmaqla qaxanacağıq. Maddi bir itki, mənəvi bir cəvaliyyət və fədakarlıqla təlafi edəcək idik. Bunlar onlar hamısı oldu - Alman şairi Heydrix Heynenin “iştə o zaman yabançı... boyundurluğundan qurtulmaq üçün bizdə qarət şiddətli bir arzu peyda oldu. Neçə zamandan bəri təhlil etdiyimiz bu əsarətə qarşı qəlblərimiz ən mərdanə bir hiddətlə tutuşmaya başladı. Gözəl nəğmələr, qiymətsiz şeirlər belə bizi qəlyanə (coşğuya) gətirdi. İştə o zaman hürriyyəti cəngi-cida ilə qazandıq” - deməsi eynən Azərbaycanda olmuş. Azərbaycanı da əsarət əzmiş, hürriyyət və istiqlaliyyət yüksəlmiş idi. Azərbaycan tarix əsarətinin ən əlim (bəlli olan) bir timsalı isə 31 mart faciəsi, matəmli günüdür. 31 mart yad edilməli və bilinməlidir ki, qapqara düşmənlərimiz bu qara günə hüququmuza təcavüz etmiş. Neçə binlərcə millətdaşlarımızm qanına-canına, malına qəsd etmiş. İffət və ismətli bacılarımızın namuslarına əl dəgmiş, balaca vətən övladlarını parçalamış, sahibiizzət və şərəf əmələ və proletariatlarımızı məhv eyləmişlər. Və mövcudiyyətimilliyyə və müqəddəratmıza qanlı bir cizgi çəkmək istəmişlərdir. Matəmli günü yad edəlim. Matəm tutalım. Həqarət oldu. Çünki o gün ümid və etimadımızı qırdılar. Çünki o gün millət və milliyyətimiz vəhşət və zülmün ən böyüyünü tanıdı, duydu. Matəm bizə vətənpərvərliyi bildirəcək. Vətən yolunda ölmənin, vətən üçün qurban vermənin mənəvi ləzzətlərini hiss etdirəcəkdir.

Bakının mart hadisələri, Bakının qanlı günləri bütün mədəni növ (yeni növ ) bəşərin diqqətini cəlb etdi. Aləmi islami isə o dəhşətəngiz qanlar, vəhşiliklər, cəhənnəm odlarına sövq etsə gərəkdir. İgirminci əsrin heç duymaz qanlı məbudinə bu gün nə qədər qurbanlar kəsilmişdi. Mahir qəssablar yazıq qurbanları kəsdikcə, ətrafda təntənələr yayılıyor. Dörd sənə yarım ərzində kəsdikləri qurbanlar kafi deyilmiş. Müharibə meydanlarında millətlər, məmləkətlər həp xotpəsənd (özünüsevən), təməkar (tamahkar), cahpərəst, millətlər yekdigəri özü ilə xuruc etmişlər. Məmləkətlər bir-biri ilə mübarizəyə qalxışaraq öz hərəkatında cavabdehdirlər. Hər kəs öz foxamətini, mədəniyyətini, sərvət və məktəbini müdafiə ediyor. Millətin səadət və rəfahətli təmininə çalışıyor. Lakin yekdigərini məhv və pamal (ayaq altında əzmək) etməgə heç birisi çalışmıyorlar. Orada silahlı əsgər düşmənini açıq çarpışmada kəsir. Orada əhali himayət altında saklanır və mümkün qədər müharibənin dəhşətli zərbələrindən, atəşlərindən müdafiə olunur. Orada silahını tərk edənlər düşmən düşmən deyillər. Əmanda olanlar əsirdilər. İki düşmən bir-birini məhv və zəlil etmək və qanını axıtmaq üçün daima çalışmağına baxmayaraq bunların heç birisi və heç vəqt ac və üryan xəstələri təhqir və məsum cocuqları, biçarə və zəif arvadları kəsmiyor... Lakin bizim Şərqdə, iştə bu qanlı Şərqdə də böyləmidir, əcəba? Xayır. Burada “qəhrəman'“ qonşular əlində silah tutmağa taqəti, səbri olmayan saldidə (yaşıötmüş) qoca və qanları, ufaq cocuqları kəsirlər... Lakin kəsən kimdir? Haman o daima nizami qoşun qabağından qanmaz qoyun sürüsü kibi özünü itirib qaçan fədai “igidlər”, haman adını bolşevik qoymazdan əvvəl nizami əsgərin süngüsü qorxusundan sol əlini onun amansız qurşaininə nişan qoyan, ürəgi əvəzinə sol əlini atıcı əsgərin qurşuni ilə deşdirməyə razı olan - qəhrəmanlar. Bolşevik niqabını üzünə çəkmiş yırtıcı fədailər şimdi ixtiyar və cocuqlar ilə “müharibəyə” tullanıb da - qələbə çalır, mərdlik göstərir, “düşmənin” qanını calıyorlar.

İmdi tamam yeddi aydır ki, Zaqafqaziya tarixçəsinin qanlı səhifələri açılmışdır. Bu qanlı səhifələrdə bir çox şəxslər önlərinə bədnamçılıq adı əhya edib bir çoxlarını qırğına vermişlər. Bu ağır və dəhşətli günlər müsəlman məxluqu üçün çox ağır və çox da bahalı oturmuşdur. Bu günlərdə minlərlə müsəlman külfətləri sahibsiz qalıb çöllərə düşmüşlər. Bir İrəvan quberniyasında 42 kənd viran olub əhalisi tərki-vətən olmuşdur. Biçarə şamaxılılar qışı öz isticə ocaqlarını buraxıb yağış-yağmurun altında bu səhraları ata-oğlunu, ana qızını gözlərinin yaşlarını tökə-tökə axtarırlardı. Martda nahaq yerə minlərlə islam fəhlələri adlarını bolşevik adlandıran erməni quldurlarının qurbanı olub meyitləri dəryaya tökülmüşdür. Bilməm kimə lazım idi islam fəhlələrinin qətli? Məsləkli dejaparidizzayəmi? Yox, islam fəhlələrinin qətli ancaq erməni xainlərinə lazım idi. Bir böylə böyük bədbəxtlikləri eşidib və bir böylə nahaq axan qanlara şahid olan Zaqafqaziyadakı ictimaiyun və ya milli qəzetələr erməni bandalarına etiraz etdilərmi? Nahaq yerə tökülən islam fəhlələrinin qanları bu gün hesab olunub. Haqlı çöllərə tökülmüş balaları və övrətləri qəzetələr tərəfindən bandaların balaları hesab olunurlar. Bəsdir, nə vəqtə qədər yatıb dalda arxada qalacaqsın, ey yazıq millət?! Na-həqq yerə ölən sən, xainlərin gülləsinə düçar olan sən, başımız qalıb ayaqlar altında tapdalanan sən. Bu gün də genə müqəssir olan sən.

Bakının martda olan faciəsinin ayrı-ayrı vəhşiliklərindən danışmaqdan qabaq mən hadisənin təfsili haqda danışmaq istəyirdim - deyə M.Ə.Əfəndi sözə başladı. Təbii, Bakı hadisəsi əvvəlcə milli bir rəngə malik deyildir. Fəqət, vaqtiykən bolşeviklər gördülər ki, yalnız öz güclərilə müsəlmanları basa bilməyəcəklər. Başladılar erməni soldatları olan qazarmalara mübəliğ yollamağa ki, ermənilər öz əbədi düşmənləri ilə mübarizəyə çıxsınlar. Bu dəvətdən sonra Bakı hadisəsi rəngini dəyişib iki qonşu millətin milli mübarizəsinə çevrildi. Bu da lazımdır deyək ki, bolşeviklər, ruslar və yəhudilər silahlansın, camaət ilə insaniyyət-karanə dolanırdılar. Onlar var gücləri ilə çalışırdılar Bakı hadisəsi “milli rəng” almasın, fəqət müvəffəq ola bilmədilər. Lazım bilirəm daha aydın təsvir üçün öz evində olanların başına gələnləri nəql edəm. Bizi (krasnoqvardiya) əhatə etmişdi, gedirdik, yolda (krasnoqvardiya)lar erməniləri qovlayırdılar. Biz bunun səbəbini soruşduq. Onlar deyirlər ki, ermənilər çox vaxt apardığımız adamları öldürürlər. Ona görə sizin salamatlığınız üçün onları qovlamaq lazımdır.

Azərbaycan türklərinə vəhşi, yartıcı, quldur, ərticaiyyun və qara qüvvə adlarına insaniyyətpərvər “Borba”larda, “Bayraqlar”da görünürdü. Azəri türklərinin öz ana yurdları uğrunda tökdükləri qan, atdıqları güllə insaniyyətpərvər tiflislilərə sanki zəhərli bir ox kimi batır idi. Martda verilən müsəlman qurbanlarına uca səslə əksinqilabçı adı, ölən cəlladları- şaumyanlara həqiqi inqilabçı adları verilirdi... Bakı hadisəsi bitmiş və aylar geridə qalmış olduğuna baxmayaraq qonşular onu unutmamış, bütün dünya millətlərinə bunu bildirmək və bununla azəri türklərin vəhşi və yaşamağa layiq olmadıqlarını sübuta çalışyorlar. Məncə iki millət arasında olan mübahisə və toqquşma bir millətin yaşamağa layiq olmadığını göstərməz. Bakı və Şamaxı hadisələri üçün bir ədalətli məhkəmə qurulursa, yenə bir şey çıxmayacağına təminat verirəm. Çünki ermənilərin sentyabrda verdigi qurbanları martın müsəlman qurbanlarını təqib edir. Onlar Qars, Ərdəhan, Ərzurum, Anadolu, Urmiyə, Səlmas Acara vəhşiyyətlərini göz önünə götürəcək. Onlara da əl atılanda 1905 faciəsi daha o yana, Nikolay arxivləri meydana gələcək və bu avtoryetlər içində bir yandan Avropa diplomatiyasını, o biri yandan erməni Daşnak firqəsi öz qırx sənəlik tarixi ilə başlarını qanlar arasından qaldırıb ən müqtədir diplomatı belə şaşıracaqdır. Odur ki, axırda buraya gəlinəcək ki, Zaqafqaziyada həmişəlik bir həyatimədinə təmini üçün bu qanlı məsələləri unutmaq və ümumi səadətdən ötəri yeni şərait təşkili üstə çalışmaya başlamaq lazımdır. Əgər böylə olarsa, əgər erməni başçıları bir feyz-vəhşiyanə üçün bu bədbəxt millətlərin həyat və səadətləri ilə oynamasalar yenə təminat verirəm ki, Zaqafqaziya millətlərinə azəri türkləri ən mehriban və ən mədəni bir qonşu olacaqdır. Bunu illərcə söyləməkdə əlimizdə dəlillər vardır. On iki illik bir vəqt içində azəri türklərdən görünən qeyrət, səy, tərəqqi və intibah dediklərimi təsdiq edər. Birinci inqilabda bir millət olduqlarını anlamaqdan başqa bir millət olmaya belə layiq olmayan azərilər, ikinci inqilabda türklük, istiqlaliyyət bayraqlarını qaldırmış idi. Birinci Rusiya inqilabında cəhalət və səfalətdə boğulan ədəbiyyat, mətbuat, teatro və məktəbdən məhrum azərilər ikinci inqilaba kimi 12 ilin içində yüzə kimi qəzetə, jurnal çıxarmağa müvəffəq olur. Ədəbiyyatı dirilir, milli bir teatro, milli bir musiqi yaradır. Məktəb kitabları sərf-nəhv və müəllim düzəldir. Birinci inqilabdan sonra erkək cocuğunu məktəbə qoymaq istəməyən azərilər ikinci inqilabda saysız qadın, qız məktəbinə sahib olmaqdan başqa, qadın hürriyyəti, qadın hüquqi uğrunda belə bayraq qaldırır. Şərq, islam millətlərindən birinci olaraq azəri türklər mədəniyyətə və tərəqqiyə mane olan çəpərləri görür və dağılmasına səy edirlər. İkinci inqilabda Rusiyada ilk qurultay çağıran və mədəniyyətin əxz etdiyi son tərz idarələrdən xalq cümhuriyyətini yenə azəri türkləri qəbul etdilər. Bu nə ilə 12 sənə içində azəri türklər mədəni, milli, siyasi və ictimai bir dəyərlik göstərmiş oldular. Hətta istiqlaliyyət və millətlərini mühafizə üçün çarpışmaya qalxıb saysız qurbanlar ilə hürriyyətlərini təmin etdilər. İndi azəri türklər müstəqil bir millətdirlər. Azəri türklər Millətlər İttifaqına girməyə layiq olduqlarını göstərmişdirlər. Əgər “imkan'“' verilsə təmin edərməgə azəri türklər Şərqin ikinci bir japonu (yaponu) olacaq və aləmi-insaniyyətə böyük xidmətlər edəcəklər.

Xüsusən Bakı faciəsinin səbəb axıntısını təhqiq etsək sosialist maskası altında işləyən daşnakların bir müəyyən plan üzərilə Azəri türklərin yeni mədəni əsərlər və yeni gənc ziyalıarını məhv etmək istəklərini görərsiz. Bakının 18 mart faciəsində Azəri türklərinin müqəddəs saydıqları “İs mailiyyə” binasının qurban etmələrini, asəri memarından Təzəpir came-şərifi və bir çox ali imarətləri itirdiklərini tarixi milliyəmiz qanlı sətirləriylə xatırlayacaqdır. 18 martda daşnakların evbəev gəzib Azəri türklərin gənc ziyahlarını, gələcək Turanın işıqlarını axtarmalarını, xaianə bir surətdə gülləbaran etmələrini heç bir vicdan sahibi soyuqqanlıqla ötürəməz “Kaspi”, “Açıq söz” mətbəələrimiz yandırılmaqla milli mətbuatımıza nə qədər ağır unudulmaz yara vurulmağını həmişə xatırlayacağız. Azərilərin sənələrcə qazandıqları sərvət və mədəniyyəti, gəmi və paraxodlarını zəbt etməklə Azərbaycan dövlət və mədəniyyətinə daha düzəlməyəcək bir zərbə endirmək istədiklərini yenə biliriz. Bu mədəni zərbələrə rəsmi bir rəng vermək üçün Bakı iqilabçıları” müsəlman (intiligensiyasını) əksinqilabçılıqda, irticai pərəstilikdə müttəhim edir və bu ittihamı öz komitələrindən keçirib Azərbaycan istiqlalı uğrunda canından keçən müsəlman ziyalılarını tutub məzkur komitələrə təslim edib, nə böyük mükafatlar təyin edirlər. Bu nou ilə (özlərini mədəniyyətli, digərlərindən artıq istedadlı hesab edən) qonşularımız var qüvvələriylə Azərbaycanı böyük zəhmətləri və böyük məşəqqətləri sayəsində yaranmışı gənc mədəniyyətə zərbə vurmaqla Azəri türkləri ruhən ölmür. Onların sümükləri üstündə öz səadət və həyatlarını qurmaq istiyordular. Fəqət ona müvəffəq olamadılar. Bununla da ruhən ölmədiklərini və o ruh yüksəkliyi sayəsındə yeni, fəqət yeni azadə bir mədəniyyəti-milliyyə yarada biləcəklərini isbat etdilər. Azəri türklər verdikləri qurbanlar üstünə yeni qurbanlar əlavə etdilər. Ən fəal və gənc ziyalılarını itirdilərsə də istiqlaliyyət və hürriyyəti milliyyələrini saxlamaya müvəffəq oldular.

Azərbaycan arxivlərində erməni vandalizmini öz saralmış səhifələrində qoruyan sənədlərin böyük hissəsinin tədqiqata cəlb olunmasına baxmayaraq axtarışlar nəticəsində yeni sənədlər, mənbələr də aşkarlanır. Soyqırım tarixşünaslığı üçün gərəkli olan belə mənbələrdən biri də bu vaxta qədər tədqiqatçıların nəzərindən kənarda qalan, bu günədək mənbəşünaslığa daxil edilməyən Seyidağa Axundzadənin 1919-cu ildə Bakıda, “Turan” mətbəəsində çap olunmuş “Mart hadisəsi. 1918 və yaxud Nuru Paşanın Bakını işğal etməsi” kitabıdır. Mətbuat tariximizin və istiqlal ədəbiyyatımızın tədqiqatçısı, filologiya elmləri üzrə fəlsəfə doktoru, professor Asif Rüstəmli kitabdan bir hissəni ərəb əlifbasından latın qrafikasına transliterasiya edib bu barədə məlumat versə də, nədənsə, əsər barəsində tədqiqat aparılmır. Görünür, adındakı “işğal” sözü xatalı hesab edildiyindən kitabın tədqiqatına ehtiyatla yanaşılır. Bolşevik-daşnak hərbi birləşmələrinin, Erməni Milli Şurasının, “Daşnakstyun” Partiyasının 1918-ci ilin mart ayının 31-dən aprelin 2-dək Bakıda yerli əhaliyə qarşı törətdiyi soyqırımı təhkiyə üsulunda, faktları ardıcıllıqla, saatbasaat qələmə alan, mümkün qədər siyasi münasibətlərdən kənarda dayanaraq faciəni təfsilatı ilə oxucuya çatdırmağa çalışan Seyidağa Axundzadənin şəxsiyyəti də maraq doğurur. Bakıda müsəlmanlara qarşı törədilən soyqırım aktının üç gün davam etdiyi də əsərdə xronoloji şəkildə əksini tapıb. Köhnə təqvimlə martın 18-də (yəni martın 31-də) Nikolayevski (indiki “İstiqlaliyyət”) küçəsində başlanan erməni-bolşevik hücumu Şamaxı küçəsinə, sonra isə müsəlman məhəlləərinə keçirilir, minlərlə dinc silahsız insan qətlə yetirilir. Bu qırğınları təşkil edənləri “igid daşnaklar” deyə əsərində ironiya ilə təqdim edən S.Axundzadə yazır: “Deməli, dilir (yəni igid) daşnak firqəsi” əllərinə düşən müsəlman övrət və uşaqlarından heç bir zülmü əsirgəməyib, insanlara yarasınayan böylə qəbahətlərin icrasına qədər varmışlar”, Hamilə qadınların bətinlərini yarma kimi qeyri-insani, vəhşi üsullara ol atan erməni-bolşevik yaraqlıları törətdikləri bu faciəni əsl soyqırım kimi xarakterizə edən müəllif yazır: “Hamilə övrətlərin bətnində olan məsum səbilləri (uşaqları) belə çıxarıb tüfəng cüdalarına taxmışlar və xırda balaları belə divarlara mıxlamışlar”. Kitabda əksini tapan, tarixşünaslığımıza yeni məlum olan faktlardan biri 3 gün davam edən qırğınların Bakıda yaşayan rus və yəhudilərin erməni-bolşevik qoşunları komandanına, dənizdən İçəri şəhəri aramsız bombalayan matroslara verdikləri ultimatumdan sonra dayandırılmasıdır. Müəllif qeyd edir ki, müsəlman qırğınının üçüncü günü, yəni sübh tezdən dənizdə olan hərbi vaporlardan və erməni məhlələrindən İçərişəhərə toplar atıldı, evlər, məscid minarələri dağıdıldı. Müsəlmanlarla yanaşı, rus və yəhudilərin də zərər çəkməsi onların ciddi etirazlarına səbəb oldu: “Bu halı görən İçərişəhərdə yaşayan xaçpərəst milləti dərhal bir yerə toplaşıb, kəndi tərəflərindən bir nümayəndə liman uçastokuna (yəni hərbi dəniz ordu komandanlığına - A.A.) göndərdilər ki, biz İçərişəhərdə sakin olan xaçpərəstlər təmam istirahətlik ilə yaşadığımız bir halda bizi bombardman etməniz nə cəhətə olmalıdır”.

Kitabın üçüncü hissəsi Qafqaz İslam Ordusunun Bakı ətrafında apardığı döyüşlər, menşevik və daşnakların bolşeviklərə qarşı siyasi mübarizəsindən, ingilis qoşunlarının Ənzəlidən Bakıya dəvət olunması və “Mərkəzi Xəzər” Diktaturası hakimiyyəti dövründən bəhs edir. Kitabın ikinci hissəsinin Qafqaz İslam Ordusunun formalaşması və Gəncədə başladığı mübarizənin Göyçayda, Kürdəmirdə, Ağsuda, Şamaxıda apardığı savaşdan bəhs olunduğu bəri başdan bəlli olur. Çox təəssüf ki, kitabın bu bölümünün əldə olunmaması sadəcə fərziyyələr yürütməyə imkan verır. 1918-ci ilin iyul ayının 26-da Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı komunası cəbhədəki uğursuzluğa görə menşevik və daşnakların təzyiqi ilə hakimiyyətdən məcburi əl çəkməli oldu. Hakimiyyətə 1918-cı ilin avqustun 1-də menşevik-daşnaklar və matroslardan təşkil olunan müvəqqəti “Mərkəzi Xəzər” diktaturası gəldi. Daşnakların təzyiqi ilə ingilis qoşunları Ənzəlidən Bakıya çağrıldı. Bu artıq elə bir dövr idi ki, artıq Qafqaz İslam Ordusu Bakı ətrafında döyüş mövqelərində yerləşib, Bakının azadlığı uğrunda mübarizə aparırdı. Bakının qan tökülmədən azad olunması üçün Qafqaz İslam Ordusu komandanı Nuru Paşa “Gəncədə yaşayan ermənilərə təklif olunduğu kibi” Bakı ermənilərinə də rus dilində müraciət göndərdi. S.Axundzadənin qeyd etdiyi bu fakt digər mənbələrdə də öz təsdiqini tapır. Bu müraciətdə Qafqaz müsəlmanlarının hüquqlarını müdafiə etmək üçün mübarizə apardığını müraciətində bildirən Nuru Paşa yazırdı: “Bakıda yaşayan erməni əhalisinə kəndi tərəfimdən elan edirəm ki, nahaq axıdılan qanlara bais olmayıb, Bakı şəhərini təslim edib sülhcəyanə bir surətdə bizimlə müsamilədə bulunurlarsa, ümumerməni milləti böyük səadət qazanarlar”. 31 martdan aprelin 2-dək müsəlmanların kütləvi qətlini tam həyata keçirə bilmədiklərini düşünən daşnaklar bu istəklərini ingilislərin hərbi yardımı ilə başa çatdıracaqlarını planlaşdırdılar. Bu barədə müəllif yazır: “... İngilislər şəhərə varid olmadan bir neçə gün əqdəm “igid daşnaklar” müsəlmanları qətliam edilmələri xüsusunda çox danışıqlar açarlar. Hərçənd rus və başqa millətlər razı olmazlarsa, ama kirvələr gizli surətdə həmin fikri icra etməyə hazırlıq yaparlar”. Müəllifin verdiyi məlumatlardan bəlli olur ki, avqustun 5-dən sonra Qafqaz İslam Ordusunun “pişdarlarından ibarət olan bir neçə nümayəndə Maştağaya gəlir və bu, əhali arasında ruh yüksəkliyi yaradır”. Qafqaz İslam Ordusu hərəkatı ilə bağlı tarixi araşdırmalarda Maştağa qarnizonunun yaradılması və onların Bakının işğaldan azad olunması üçün göstərdikləri fədakarlıq barəsində kifayət qədər bilgilər var. S.Axundzadə qarnizonun formalaşması ilə bağlı tarixşünaslığımıza öz dəyərli faktlarını da əlavə edir. Maştağa qayməqamı Məhəmməd Tofiq bəy şəhərin şərq-şimal-cənub tərəflərdən düşmənə ağır zərbə endirmək üçün yerli əhali arasında iyirmibeş-qırx yaşlıları səfərbərliyə alır və könüllü hərbi birliklər təşkil edir. Müəllif yerli əhalinin fədakarlığını yüksək qiymətləndirərək yazır: “Yerli əhali ordu qərargahından alınan ləvazimat hərbiyələrin öhdələrinə alıb qəhrəman minbaşı Məhəmməd Tofiq bəyin komandasında üç mindən ibarət bir könüllü ordu düzəlir”. Azərbaycan xanımlarının döyüşlərdə öz həyat yoldaşı və oğulları ilə birgə mübarizə aparmalarını da qələmə alan S.Axundzadə yazır: “... İslam qadınları kəndi övladları üçün yemək azuqəsi gətirmək üçün hazırlaşır idilər.”

Bu gün 18-31 mart hadiseyi-ələmkiyyəsi sənəyi-dövriyyəsi münasibətilə Azərbaycan türk-islamları milli matəm elan ediyorlar. Bu gün bütün hökumət və cəmaət idarələri, məktəblər, qəzetlər, bazar, dükan, emalatxana və sayir müəssisələr tətil ediyorlar, şəhərdə həyat dayandırılıyor. Zira: Bu gün gözəl ideya, böyük şüar altında qara fikir yürütən bir taqım alçaq qara güruhun əlində məqtul düşənlərin illiyidir. Bu matəmdə azərbaycanlılar məscidlərə yığılaraq günahsız ölənləri, irz və namusuna toxunulan məzlumları, canilər əlində tələf olmuş məsum cocuqları yad edəcək, Quran oxuyacaq, məlumlara rəhmət, zalimlərə lənətxan olacaqlardır. Təzə Pir məscidində - həmən keçən il bu günlərdə düşmən mərmiləri dəydikcə, yaralanan pəhləvan kibi nərə çəkərək güya zəban halilə “Ey türk milləti! Namusun qəbul etməsin; Allah, götürmə bu zülmü!” deyə fəryad edən bu böyük məscidin həyətində cəm kəsirin iştirakilə ictima tərtib verəcəklərdir. Fəqət Azərbaycan türkləri bu matəmdə yadlarından çıxarmamalıdırlar ki, keçən il ibtida Bakıda və Şirvanda, daha sonra Qubada və sair yerlərdə bizim başımıza gələn müsibətlərin təsirlərinin çoxu özümüzdədir. Həm də o mənayəni cəmaətimizin bir qismi məsqə geymiş canilərə inanaraq onlarla sosyalist kibi rəftarda bulunmaqla özlərini aldatmış oldı: nə o mənayə ki, cəmaətimizin bir qismi məhzi firqəbazlıq xatirinə özünü üzə çıxarmaq və şərəfi-müqabili nəzərdən salmaq niyyətilə xalqı yoldan çıxardı. Heç bir fıtnə və fəsaddan çəkinmədi. Keçən il haman bugünkü gün müsəlman türk firqələri, cə-maəti sakit etmək məqsədilə buraxmış olduqları bir intibahnamədə. “erməni qonşularımız dəxi bu məsələdə bizimlə bərabərdirlər” yazmışdılar. Halbuki dörd saat sonra başlanmış dəvayi-milli qitalə döndərən yənə həman “bizimlə bərabər olan qonşularımız” oldular. Yalnız o gün deyil həmişə bu surətlə aldanmışız. Bu da hər şeydən ziyadə siyasi xanlığımızdandır. Siyasətdə millətə dövlət və firqə mənafei hər şeydən yuca tutulduğundan şübhəsizdir ki, hər dövlət, hər millət və hər firqə ancaq mənafei üzürə bir və bərabər olanlara inana bilərlər. Digər tərəfdən yenə haman keçən il mart hadiseyi-ələmiyyəsindən bir az qabaq, faciənin oynayacağını qabaqcadan görmüş olanların “Açıq söz” qəzetəsində yazmış olduqları “Birlik gərək”, “Birlik tələb olunur” və sayir bu kibi bir çox məqalələrinin qalması həp cəmaətimizin milli mənafei dərk etmiş olmasındadır. Ona görə ki:

Cənnət ana vətəninin xərabəzarə döndərilməsi səneyi dövriyyəsini matəm saxlayan Azərbaycan türkləri: əski Roma imperiyası leqiyonlarının ayaqları altında əzilmiş millətini və dağılmış vətənini görən Hannibalın müqəddəs atəşgədə və qoca atası hüzurunda etdiyi kibi, bu gün, düşmən qomparasilə minarəsi dağılmış müqəddəs Təzəpir məscidi qabağında əllərini döşlərinə qoyaraq başlarını aşağı dikərək qism yad etməlidirlər ki, gözəl Azərbaycan və nəcib türk millətini hər cəhətdən sahili-nicat və səadətə çıxaranadək başlarını yuxarı qaldırmayacaq və Azərbaycan istiqlalına, türk azadlığı, millət səadəti yolunda son qətrə qanına və son nəfəsinədək heç bir fədakarlıqdan geri durmayacaqlardır! Xəlil İbrahim, “Azərbaycan “ qəzeti № 147, 31 mart 1919-cu il.

Rus mütləqiyyəti i tibdadını kökündən yıxmış olan Rus inqilabi-kəbiri, mütləqiyyətin zənciri-əsarətinə giriftar olmuş olan millətləri azad etdi. Əsrlərcə zəncirində qalmış olan zavallı millətlər, uyuşmuş bədənlərinə bir hərəkət verib qolqanadını açmaq istəyirdi ki, mütləqiyyət istibdadı əvəzinə Rusiyada bolşevizm istibada caygir olub bədbəxt millətləri təkrar əsarət zəncirinə vurmaq əməlinə girişdi. Bolşevizm amalına qarşı müqavimət göstərmək istəyənlərlə “qrajdan” müharibəsi açan və istiqlal üzrə yaşamaq istəyən və böylə yaşamağa həqqi olanlarla dəxi milli cəngə girişən Rus bolşevizmi, “azad millətlər” şüarını həqarətlə tapdalayıb bu millətlər füqərayi-kasibənin və demokratiyasının canını və malını əsir etdi. Onda ki, Rus bolşevizmi araya bir “qrajdanski” və bir də milli olmaq üzrə iki rəngli müharibə salıb çaylarca qanlar axıtdı, milyonlarca bəşər övladını tələf etdi, yüz minlərcə evlər viranə qoydu və bu qanlı vaqeədən hasil olan təsirat, təbii, böylə bir əqidə törənməsinə səbəb oldu ki, Rus inqilabı, yalnız bir rusluğa müxtəss olub çarizm istibdadını qaldırmaqla deyil, ümum millətləri, bəlkə Rus xalqını bu istibdad təhtindən qurtarıb, digər millətləri təkrar əsarət altında saxladı. Yalnız bir fərq bu oldu ki, bu... keşikçiləri əvvəl rus çarizmi idi, bu səfər isə rus bolşevizmi oldu. Hər halda əsirlik aradan götürülmədi - qurd əlindən qurtulmuş quzu, qurtaranın yemi olmaq məcburiyyətində qaldı... Bir əsr bundan əvvəl müstəqil yaşamaqda olan Azəri türkləri rus istibdadının yıxıldığını görüb təkrar müstəqil yaşamaq ümidi fərəhi bəxşilə şad olub istiqiala hazırlaşmaq üçün tədarükatda bulunmağa başlar. Lakin yeni hakimlərimiz bu fikrimizi həmandəm duyub əks tədarükat görməyə iqdam edib: “Biz sizə istiqlal əvəzində xərabəzar verərik, torpağınızda daşı daş üstə qoymarıq” - deyə barmaq işarəsilə hədələdilər. İstiqlalımıza qarşı ittixaz edilmiş olan sui-qəsdlərində özlərini “inqilabçı” nöqteyi-nəzərindən həqli göstərmək niyyətilə, adımızı “kontrrevolyüsaner” qoyub hücuma hazırlandılar, hazırlanıb da başımıza Mart fəlakətini gətirib, hədələrinə müvafiq olaraq paytaxtımızı xərabəzarə döndərdilər. Çarizm zənciri-əsarətindən yenicə qurtulmuş olan Azəri türkləri bir əsr müddətində əsarətin ağırlıqlarından o qədər zəif düşmüşdü ki, istiqlalını müdafiə etməyə və istiqlal düşmənlərinə qalib gəlməyə qüdrəti yox idi. Bu zəitli deyil, yalnız maddi və cismani qüvvətimizi, bəlkə bütün mənəvi və ruhani qüvvələrimizə şamil olub bədənimizin bütün qəvayi-ruhaniyyə və cismaniyyəsini atil qoymuşdu. Bu ətalət o dərəcə idi ki, özümüzü müdafiə vəziyyətinə salmağa dəxi qüdrətimiz olmayıb düşmənin hücum və tərizləri qarşısında üryan bir bədnalə əli-qolu bağlı yıxılıb “ölüm-dirim” məsələmizin o tövr və ya bu tövr həlli düşmənin rəhminə, ya rəhmsizliyinə bağlı idi.

Bu gün istiqlal ilə yaşayıb da bu neməti-əzamədən istifadə ediriksə də, özümüzü xarica əmin və amanlıqda bilmək və istiqlalımızın iqbasını təmin etmək üçün müdafiəyə hər an hazır olmalıyıq. Biz indi öz müqəddəratımızı öz əlimizə aldıq, borcumuz bu müqəddəratı gələcəkdə zühuri-mütəhəmmil olan hər növ təcavüzatdan qorumaq və məmləkətimizi şərəflə yaşatmağa çalışmaqdır Üzeyir Hacıbəyov, “Azərbaycan “ qəzeti № 147, 31 mart 1919

Zaqafqaziyada bu son illərdə müsəlmanlara edilən təcavüzü təhqiq edən Fövqaladə istintaq komissiyası bilzat Şamaxı şəhərində və mahalında müsəlmanların başına gələn fəlakətləri təhqiq etmişdir. Şamaxı şəhərindən bu gün bır xərabazarlıq qalmışdır. Bu xərabazarlıqda müsəlman hissəsindəki yanmış məscidin minarələri isbat ediyor. Bu həman məsciddir təam 8 yüz il bundan əvvəl inşa edilmişdir. Şəhərdə qırğından qurtarmış olan 5 min müsəlman Zaqafqaziyanın müxtəlif şəhərlərinə pənah aparmışdılar. Bu zavallılar torbaları çiyinlərində, ağacları əlində aclıq ölümündən nicat axtarıyordular. Şamaxı uezdində olan ədəd müsəlman kəndləri də bu müsibətlərə düçar olmuşdular. “Bolşevik” adı il özlərini adlandıran quldur dəstələrindən özlərini xilas edən və türklərin istiqlaldan sonra öz yerlərinə qayıdan minlərlə müsəlman öz yerlərini yandırılmış, mallarını talan edilmiş, mal-qaralarını sürülmüş gördülər. Bu bədbəxtlər eşidilməmiş bir fəqr və ehtiyat içindədirlər. Onlar o dərəcədə bədbəxtliyə düçar olmuşdular ki, müavinət diləmgə də gücləri çatmyordu. Amma bununla bərabər hər gah kənardan müavinət olmasa bizim fəlakətimiz şübhəsizdir. Öylə kəndlər vardır ki, orada nə bir inək, nədəki bir cücə yoxdur. Əhali pərişan bir halda əli qoltuğunda gəziyor. Soyuqdan, aclıqdan gündə onlarla adamlar ölüyorlar. Bu da şühbə xaricindədir ki, millət tərəqqi və təhalisinə və cəmaət işlərinin islahına çalışmağa əzm etmiş olan hökumət Şamaxı fəlakət zədələrini yadan çıxarmayacaqdır. Lakin hökumət edəcəyi bu müavinət və rəhm vətən, xüsusən müsəlmanları məsuliyyətdən qurtarmaz. Onlar da yəni cəmaət də biqədər-qüvvə bu bədbəxt bu fəlakət zədələrə müavinət əlini uzatmalıdır. Vətəndaş müsəlmanlar, məhv olan Şirvanı xilas ediniz.

Musavat firqəsinin təşəbbüsü ilə çağrılan müsəlman əmələ-konfransı martın 31-ni vətəni bir matəm üzrə elan və o günü ümumi təlil ilə keçirməyə qərar vermişdir. Müsalman əmələsinin bu qərarına Bakının bütün məhəllələri kəza-tabe olub, matəm tətil komitəsi cəmbində məhəllə məscidlərinin nümayəndələrindən ibarət bir şəhər şöbəsi təşkil etdilər. Bu günə məxsus qəzetelər nəşr olundu. Azərbaycan qəzetələri ilə Musavat vasiteyi nəşr-əfkarları olan qəzetələr matəm nömrələri çıxartdılar. Matəm səhər saət 8-dən axşam saət 6-ya qədər təyin olunmuşdur. Tətilə müsəlman olmayan əmələ təşkilatı fasil baxacaq. Tətil müntəzəm və mütəşəkkil bir surətdə gedəcəkmi? İştə Azərbaycan paytaxtını düşündürən bir məsələ! Kəndilərini bilməm, hanki həqqə görə. Bütün Bakı füqərayi-kasibəsinin nümayəndəsi adlandıran “raboçi” konfransı heyəti idarəsi ilə keçmişdəki tətilləri idarə edən “silateçniy komitet” ağızlarına su almışlardı. 26 bolşevik komisarlarından ötəri ümumi tətil etdirmək istəyən və əllərində qara bayraqlar və Şaumyanın fotografı olaraq nümayişlər yapan “fəhlə nümayəndələri” on minlərlə şəhid düşən, bıgünah mart qurbanlarını xatırlamaq üçün çox da tələsmək istəmiyorlardı. Nəhayət, müsəlman əmələlərin qəti qərarları təsirindən olmalıdır ki, “raboçiy konfrans” idarəsi ayın 31-ə deyil, 30-nu matəm günü və bu münasibətlə mitinqlər tərtibini elan elədi. Fəqət, nə mitinqlərə gələn oldu, nə də mitinq çağıranlar özləri gəldi. Onlar bildikləri kibi mart faciyəsinə gözəyarı baka bilərlərdi. “Raboçiy konfrans “ idarəsində hagdaş quran bolşevik idarə rəislər “mart gününü” matəm deyil bacarsalar da “bayram “ edə bilərdilər. Onun üçün də onlar matəmin rövnəq keçməsinə çox əhəmiyyət verməmişlərdi. Fəqət türk demokratiyası kəndi qərarında sabit qədəm idi. Onun macərapərəst politikanlarla işi yox idi. O martın 31-də kəndi qüvvələrini göstərəcək mart şühədasını matəmi ilə müvəffəqiyyətsiz milinqlər yapmaq sürətiylə oynamaq mümkün olmadığını isbat edəcək.

1919 sənəsi mart matəmində xalqımızda görülən təşkilat istedadını hüsnü istifadə etmək heç şübhəsiz ki, 1918 sənəsi mart şühədasını ruhi məzlumini razı salacaq ən böyük mükafat ən gözəl ehsandır. Buna çalışalım. 1919 yü martın 31-i bizə birlik və ittihad üçün bir nümuneyi imtisal təşkil eyləsin Məhəmməd Əmin Rəsulzadə, “Azərbaycan”. 2 aprel 1919-cu il № 148

1. Azərbaycan xalq Cümhuriyyəti.(Ədəbiyyat, dil, mədəni quruculuq). "Qoliot Qkup" QSC nəşriyyatı, Bakı,2009. 336 səh
2. Akif Aşırlı, "31 mart soyqırımı: 1918-1920-cı illər mətbuatında". “Elm və təhsil”. Bakı -2011
3. Azərbaycan məclisi-məbusanında: Azərbaycan xadimlərindən H. Ağayev, F. Xan Xoyskinin çıxışları //Azərbaycan.- 1918.- 8 qanuni-əvvəl.- № 59.- S. 1
4. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Milli Birlik. Bakı. “Çıraq” nəşriyyatı, 2009. 176 səh
5. Georgi Mamulia, Ramiz Abutalıbov - "Odlar ölkəsi. Azadlıq və müstəqillik uğrunda mübarizə. Azərbaycan mühacirətinin siyasi tarixi. 1920-1945" (rusca)
6. Cümhuriyyət dövrü mətbuatında Qafqaz İslam Ordusu. Müəllif Aşırlı Akif. 2007.Bakı
7. Zeynalov, İ. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə sosial mədəni quruculuq /Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin 80 illiyinə həsr olunmuş elmi konfransın materialları. 27-29 may. II cild. Humanitar və sosial-siyasi elmlər.- B., 1998.- S. 167
8. Yaqub Mahmudov /Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti Türk – İslam dünyasında ilk demokratik, hüquqi və dünyəvi dövlət idi // Xalq qəzeti.-2016.-28 may.-№115.-S.6-7.
9. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti- şərəf və ləyaqət tariximiz / Fəzail İbrahimli // Azərbaycan.-2016.-28 may.-№115.-S.7
10. Əli bəy Hüseynzadənin 1916-cı ilin yanvarında Berlində Türk Xalqları Konqresindəki nitqi: Cümhuriyyətə aparan yollar: türk dünyasinin sözçülüyü missiyasi / Vilayət Quliyev // 525-ci qəzet.-2017.-25 fevral-№ 36.-S.14-15.
11. Müsəlman Şərqində ilk demokratik respublika / Musa Qasımlı // Xalq qəzeti.-2016.-25 may.-№112.-S.5.
12. Nəsib Bəy Yusifbəylinin ictimai-siyasi fəaliyyətində Azərbaycançılıq ideyası… /İradə Sarıyeva // Bakı xəbər.-2016.-8/9 mart.-№44.-S.15.
13. İstiqlal mücahidinin ədəbi irsi / Abid Tahirli // Azərbaycan.-2016.-3 fevral.-№24.-S.7
14. Xalq Cümhuriyyəti dövründə Azərbaycanın Ermənistandakı daimi nümayəndəliyinin fəaliyyəti / Nazim Mustafa // Xalq qəzeti.-2015.-28 may.- №113.-S.9.; 30 may.- № 114.-S.8.
15. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti - şərqdə ilk demokratik respublika / Anar İsgəndərov // Xalq qəzeti.-2015.-28 may.- №113.-S.9.
16. Azərbaycan Cümhuriyyəti Əli Bəy Hüseynzadə publisistikasında / Akif Aşırlı //Şərq.-2015.-24 yanvar.-№14.-S.7.
17. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli ordunun təşkili və fəaliyyəti / İlham Abbasov // Xalq qəzeti.-2014.-3 avqust.- №164.-S.5
18. XX əsrin əvvəllərində milli mətbuatımız / Ülviyyə Tahirqızı //Xalq Cəbhəsi.-2014.-28 iyun.- №113.-S.11.
19. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti: İstiqlaliyyət zirvəsində Azərbaycan imzası / Taleh Cəfərov // Xalq qəzeti.-2014.-8 iyun.- №120.-S.3.
20. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması ərəfəsində regionda geosiyasi vəziyyət / Firdovsiyyə Əhmədova // Xalq qəzeti.-2014.-27 may.- №110.-S.7.
21. Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin banilərindən biri və məfkurəçisi / Yaqub Mahmudov // Xalq qəzeti.-2014.-1 fevral.- №21.-S.5.
22. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə milli təhlükəsizlik orqanlarının təşkili və fəaliyyəti / İlham Abbasov // Respublika.-2014.-20 mart.- №59.-S.4.
23. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə Yuxarı Qarabağda siyasi vəziyyətin kəskinləşməsi və erməni separatizminə qarşı mübarizə / Havva Məmmədova // Xalq qəzeti.-2013.-28 may.- №115.-S.5.
24. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin beynəlxalq əlaqələri / Vahid Ömərov // Səs.- 2012.-16 noyabr.-№210.-S.14.
25. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti və demokratik dəyərlər / Firdovsiyyə Əhmədova // Xalq qəzeti.-2011.-19 iyun.- №131.-S.5.