Ah Çibek Arığ

Ah Çibek Arığ — Xakaslara aid qədim türk dastanı. Dastanın meydana çıxmasının içərisində keçən qəzi qavramlar və ifadələrdən yola çıxaraq Afanasyev mədəniyyəti ilə əlaqələndirilərək e.ə. IV minilliyə qədər getdiyi düşünülməkdədir.^[1][2]

Ah Xan ölkəsində altı başlı ağ qayadan doğulan Ah Çibek Arığ fövqəladə formada atı ilə birlikdə qayadan çıxmışdır. Heybətli görünüşə malik olan qəhrəman ox və yayda məharətli olmuşdur. Ah Xanı öldürüb, ölkəsini yağmalayan Ay Molat ilə qarşı-qarşıya gələn Ah Çibek Arığ düşmənini iki dəfə öldürməsinə baxmayaraq dirildirilərək qarşısına dikilməsindən sonra onunla güləşmiş vı nəhayət onu öldürmüşdür. Müxtəlif ölkələrdə müxtəlif döyüşlərə qatılan Ah Çibek Arığ son olaraq Ay Molatı öldürdükdən sonra onun yerinə yeni hakim qoymuş, nəsihətlər vermiş və yurduna geri dönmüşdür.^[1]

Edilən müayinələr nəticəsində ümumiyyətlə qəhrəmanlıq dastanlarında fövqəladə doğulma, adı, fiziki xüsusiyyətləri, at, döyüş geyimləri və avadanlıqları, macəraya girən və macəraya girən adətlərin Huban Arığ dastanında da olduğunu söyləmək olar. Məqalədə xüsusi diqqət tələb edən xüsusiyyətlər, dastanda olan və əsrlər boyu mifoloji infrastrukturu sayəsində özlərini qorumağı bacaran, sehrli əşyalara sahib olmaq, yeraltı getmək, forma dəyişmək, hava hadisələrinə müdaxilə etmək, ölüləri diriltmək və xəstəni təmin etmək üçün fövqəladə varlıqların köməyidir. sehr). Bütün bu xüsusiyyətlər ilk dövr şamanlarının xüsusiyyətləridir və tam nizamlı bir döyüşçü, yaxşı bir lider və dünya nizamını təmin etməkdə qabaqcıl bir qəhrəman olan Huban Arığ, araşdırmada ən dəyərli olan Sibir Türk dastanlarının qəhrəmanları arasındadır.

Hakas Türkləri, yaşadıqları geniş coğrafiyada qadın qəhrəmanları baxımından, xüsusən dastanı tərk edən Türklərin ən çox şifahi hekayə nümunələrinə sahibdirlər. Qızıl Arığ, Huuc Ay, Oh Cibei Arığ və Arub kimi Huben dastanları, epik döyüşçü qadının qəhrəmanı Khakassia'nın Türkiyəni izah etdiyi nümunələr sırasındadır. Bu dastanlar arasında Huban Arığ, əsas qəhrəman içərisində və epik boyda mifoloji ünsürlərin hakim olduğu bir dastandır, erkən epik nümunələrdə göründüyü kimi, epik bir qəhrəmanda tapılmalı olan xüsusiyyətlər də var.

• Ah Çibek Arığ – dastanın baş qəhrəmanı olan qadın alp (döyüşçü)
• Ah xan – Ay Hucinin həyat yoldaşı, Xannığ Hızılın atası və Ay Tappanın babası
• Alıb Hushun – Pay Hara xanın nəvəsi, Ay Molatın oğlu.
• Ay Hucın – Ah Xanın həyat yoldaşı, Xannığ Hılısın atası və Ay Tappanın nənəsi.
• Ay Molat – Pay Hara xanın oğlu, Alıb Hushunun atası və Hızıl Tasın qardaşı
• Ay Tappa – Xannığ Hılıs ilə Hıyan Arığın qızı, Ah xan ilə Xannığ Hılısdan sonra xan olan üçüncü nəsil qəhrəman
• Xannığ Hılıs – Ah xan ilə Ay Hucinin oğlu, Hıyan Arığın həyat yoldaşı, Ay Tappanın anası
• Hıyan Arığ – Hıyan Arığın qızı, Xannığ Hılısın həyat yoldaşı, Ay Tappanın anası
• Hıyan xan – Hıyan Arığın atası, Xannığ Hılısın qayınatası
• Hızıl Tas – Pay Hara xanın oğlu, Ay Molatın qardaşı
• Qır saçlı xidmətçi qadın – Ay Hucinin evində xidmət edən və Xannığ Hılısın düşmənlərindən gizlədərək həyatını qurtaran qadın
• Kök xan – Pay Hara ilə eyni dili danışan ölkənin xanı
• Ot xan – Ozil Arığın atası
• Ozıl Arığ – Ot xanın qızı olan qadın alp
• Pay Hara xan – Ay Molatın və Hızıl Tasın atası, Alıp Hushunun babası
• Pay Sarığ xan – Alp Sadaayın atası

• Türk mifologiyası
• Xakaslar