Altay Xan

Altay Xan - türk, altay və monqol mifologiyasında dağ tanrısıdır. Bəzən Qızıl ilahı olaraq da görünür. Altın Xan, Altun Xan, İlten Xan olaraq da deyilər. Monqol mifologiyasında Altan Xan və ya Alt Xan olaraq bilinir. Altın Dağın (qızıl dağın) sahibi və qoruyandır. Qızıldan bir geyim geyər. Qızıl, Türk mədəniyyətində xaqanlıq (imperiya) simvoludur. Qızıl çukalı (zirehi) və tolgası (dəbilqəsi) vardır. Kargısı və yayı qızıldandır. Qızıl Dağ əlçatmaz bir uzaqlıqdadır və zirvəsi görünemeyecek qədər yüksəkdir. Altan Xan yerlə göyü bir-birinə bağlayan bu dağdan məsuldur və zirvəsində oturar. Zənginliyi, ehtişamı, qiymətli mədənləri təmsil edir. Macarlarda Arany Atyacska (Qızıl Ata) adlı bir xarakter vardır. Ural-Altay mədəniyyətlərinin ortaq bir torlarıdır. Qazaxya Isık kurganında olan qızıl zirehli, qızıl geyimli tekin (prens) bu anlayışın konkret bir dışavurumudur. Atı üçün altından qoşqu komandası olan Qızıl Tekin, türklərin qədim dövrdəki yaşayışları haqqında verməkdədir. 18 yaşında olduğu təxmin edilən gənc bir şahzadəyə aid cəsədin üzərindəki qızıl zireh belə başlı başına bir sənət əsəridir. Kurganda olan bir yazını kimi araşdırmaçılar "Khan uya üç otuz yox boltu. Utugsi tozıltı." Yəni "Tigin, 23-də öldü. Xalqının başı sağ olsun." şəklində oxudular. Bu müdhiş geyimdən və qızıl əşyalardan da aydın olur ki, qızıl əşyalar yalnız ehtişam və nümayiş məqsədli deyil Altan Xana duyulan bir hörmətin olaraq bu kurgana qoyulmuşdur. Bəlkə də beləcə Altay Xanın qəlbi alınaraq gənc şahzadənin cənnətə getməsi təmin ediləcəyi düşünülmüşdür. Mogurcada Haltan olaraq keçər. Altay Xan Altayların Tengricilik inancında, güclü bir Yer Su dağ ruhudur. Altaylar onun Altay dağlarının ən yüksək zirvəsində olduğuna inanarlar.

Etimologiya[redaktə | mənbəni redaktə et]

(Al) kökündən törəmişdir. Işıldama, Parıldamak mənalarına gəlir. Qızıl sözcüyü ilə eyni mənşəyə malikdir. Alım, alımlılık kimi göz alıcılık və alav (alov), alaz kimi yakıcılık bildirən hərəkətlərlə eyni kökdən gəlir. Qızıl bütün insanlıq tarixində zənginliyin ən çox bilinən simvoludur və bir çox böyük sivilizasiya qızıl pul tətbiqini tarix içində istifadə.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.