Aviasiya-kosmik aparatlar

Aviasiya-kosmik aparatlar — aviasiya və kosmik aparatların xüsusiyyətlərini özündə cəmləşdirən uçuş aparatları qrupu.

1950–1960-cı illərdə bir neçə ölkədə aviasiya-kosmik aparatların yaradılması sahəsində tədqiqat və təcrübələrin aparılmasına, həmçinin onların hərbi məqsədlərlə istifadəsinə başlanılmışdır. Məsələn, 1972-ci ildə ABŞ-də şaquli start götürən aviasiya-kosmik aparatlar (çoxdəfəli kosmik nəql, gəmisi) hazırlanırdı.^[1]

Aviasiya və kosmik aparatlar Yerətrafı kosmik fəzada orbital uçuş qabiliyyətinə malikdir. Qalxma, orbital manevr və Yer səthinə enərkən manevretmə üçün aviasiya-kosmik aparatlarında aparıcı səth (qanad, yaxud aparıcı gövdə), uçuşun stabilləşdirilməsi və idarə olunması üçün aerodinamik orqanlar, hava reaktiv mühərriki, yaxud kombinə olunmuş reaktiv mühərrik olmalıdır. Kosmik fəzada tam sürətalma və manevretmə üçün aviasiya-kosmik aparatlarda mayeli raket mühərriki, yaxud nüvə-raket mühərriki və s. növ raket mühərriklərindən istifadə edilməlidir. Aviasiya-kosmik aparatlar geosentrik orbitə 2 üsulla çıxarılır: müstəqil (öz güc qurğusu və bortundakı yanacaq ehtiyatı hesabına) və xüsusi sistemin köməyi ilə; müvafiq oalraq hava-kosmik təyyarələrə və orbital təyyarələrə ayrılır. Hava-kosmik təyyarələrdə kombinə olunmuş güc qurğuları istifadə olunmalıdır. Hava reaktiv mühərriki güc qurğusunun yüksək effektivliyini təmin edir və sxemi birpilləli olan hava-kosmik təyyarələr yaratmağa imkan verir. Orbital təyyarələr raketlərin (birdəfən daşıyıcı raket, çoxdəfəli raket sistemi), yaxud təyyarə sistemlərinin (hipersəs sürətli təyyarələr, yaxud birdəfəlik raket sürətləndiriciləri) köməyi ilə orbitə çıxarılır. Orbital təyyarələr və hava-kosmik təyyarələr müasir ağır təyyarələrdə olduğu kimi qalxma-enmə zolağından üfüqi istiqamətdə qalxır (üfüqi start). Daşıyıcı təyyarə orbital təyyarədən atıldıqdan sonra, orbital təyyarə isə orbital uçuşdan sonra aerodroma qayıdır. Aviasiya-kosmik aparatlar orbital uçuş prosesində, lazım gələrsə, atmosferə daxil olub, yenə orbitə çıxa bilər. Aviasiya-kosmik aparatlarının keyfiyyətləri bir çox elmi məsələlərin (bort avadanlığının köməyi ilə orbital uçuşda tədqiqat aparılması, orbital stansiya heyətlərinin əvəz olunması və təchizatı kosmik aparat heyətlərinin qəzadan xilas edilməsi və s.) həll etməyə imkan verir.^[1]

• Stanzione, Kaydon Al. Engineering // Encyclopædia Britannica. — 15. — Chicago, 1989. — С. 563–563.
• Dharmahinder Singh Chand. Aero-Engineering Thermodynamics. Knowledge Curve, 2017. ISBN 978-93-84389-16-1.

• Bailey, Charlotte. "Oxford compiles list of top ten irritating phrases". The Daily Telegraph. 7 November 2008. 10 - It's not rocket science
• "Entry education, Aerospace Engineers". myfuture.com. 2015-06-22 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2021-10-25.
• Richard Aboulafia, Kevin Michaels. "The Global Aerospace Industry Size & Country Rankings" (PDF). The Teal Group / AeroDynamic Advisory. 16 July 2018.
• "Sir George Cayley (British Inventor and Scientist)". Britannica. n.d. English pioneer of aerial navigation and aeronautical engineering and designer of the first successful glider to carry a human being aloft.
• "The Pioneers: Aviation and Airmodelling". ?. İstifadə tarixi: 2009-07-26. Sir George Cayley is sometimes called the 'Father of Aviation'. A pioneer in the field, he is credited with the first major breakthrough in heavier-than-air flight. He was the first to identify the four aerodynamic forces of flight – weight, lift, drag, and thrust – and their relationship and also the first to build a successful human carrying glider.
• Kermit Van Every. Aeronautical engineering. 1. Grolier Incorporated. 1988.
• Science: Engineering: Aerospace // Open Site.