Azərbaycan xalq rəqslərinin təsnifatı — müxtəlif xarakterə, oyun tərzinə, mövzu və məzmuna malik olan Azərbaycan xalq rəqsləri adlarının mənasına görə bir neçə qrupa bölünür.
Hər bir rəqs müəyyən bir dövrdə, hansısa bir tarixi ərazidə yaranmışdır. Bu rəqslərin hər birinə onların özünəməxsus musiqi dili, intonasiyası, ritminə uyğun adlar verilmişdir. Bəzi rəqslər öz adı olmadığından yarandığı yerin, tarixi ərazinin adını götürmüşdür. “Azərbaycan”, “Qazağı”, “Nuxa” (və ya “Şəki”), “Naxçıvanı”, “Şamaxı”, “Bakı”, “Şuşa”, “Əsgəranı”, “Dəhnə”, “Şağani”, “Şərur”, “Sabirabadı” belə rəqslərdəndir. Bu rəqslərin adları bizə çox tanışdır. Çünki bu adlar Azərbaycanda hansısa bir bölgənin, şəhərin, rayon mərkəzinin adıdır. Lakin elə rəqslər də vardır ki, onların adı hansısa bir tarixi ərazidə yerləşən dərə, təpə, qala, çay, bulaq adları ilə adlandırılmışdır. Məsələn, “Uzundərə”, “Kömürtəpə”, “Çay dərəsi”, “Muğan bulağı” (“Şirvan bulağı” da deyirlər), “Çıraq qala”, “Qusar-çay” və başqaları buna aydın nümunədir.
Azərbaycanda elə rəqslər də vardır ki, onların adları hal-hazirda qonşu xalqların yaşadığı ərazilərlə də bağlıdır. Çünki bu ərazilərdə də tarix boyu azərbaycanlılar yaşayıblar, adət-ənənəmizi qoruyub saxlayıblar və musiqi mədəniyyətimizi daim inkişaf etdiriblər. Qeyd etmək lazımdır ki. elə indi də Dağıstan, Gürcüstan, Türkiyə, İran, Özbəkistanda və digə dövlətlərdə çoxlu sayda azərbaycanlı yaşayır. Bu tarixi ərazilərin şəninə yazılmış Azərbaycan xalq rəqslərindən “Dilican”, “Tiflisi”, “Ənzəli”, “Aşxabadı”, “Məhərrəmkənd”, “Qars”, “Dağıstan”, “Dərbəndi”, “Əndican”, “Çanax qala” və başqalarını nümunə gətirə bilərik.
Təbiəti tərənnüm edən “İnnabı”, “Darçını”, “Lalə”, “Qızıl gül”, “Heyva gülü”, “Bənövşə”, “Novruzgülü”, “Reyhanı”, “Alma gülü”, “Alça gülü”, “Mixəyi”, “Məxməri”, “Dağ çiçəyi”, “Yasəməni”, “Pambığı” bu rəqslərdəndir.
Azərbaycanda nəfəs alətlərinin məşhur ifaçılarından biri, “zurna-balaban” məktəbinin yaradıcılarından sayılan Əli Kərimov (1874-1962) Cabbar Qaryağdıoğlu ilə görüşlərindən birini öz xatirələrində belə xatırlayır:
Biz Cabbarla Səlim bəyin toyunda görüşdük. Baharın gözəl çağı idi. Səhər-səhər Cabbarla çəmənlikdə gəzirdik. Bu gözəl bahar səhərinin təravəti, havadakı gül-çiçəyin ətri məndə elə bir təb yaratdı ki, istər-istəməz balabanı əlimə alıb çalmağa başladım. Musiqi sona çatdıqda Cabbar maraqlı baxışlarla bu rəqsin adını məndən soruşdu. Mən də dedim ki, bilmirəm, elə indi improvizə etdim. Onda Cabbar təklif etdi ki, bu melodiyanın adını elə bu səhərə, çiçəklərin ətrinə həsr edərək “Bənövşə” qoyaq. Beləcə “Bənövşə” rəqsi yarandı.
Qədim dövrlərdən bəri bahalı daş-qaşlar, eləcə də qiymətli materiallardan (qızıl və gümüş) hazırlanmış zinət əşyaları Azərbaycan xalqının məişətində çox geniş istifadə olunmuşdur. Əsasən, qadınların istifadə etdikləri bu bəzək əşyaları onların daha da yaraşıqlı, cazibəli görünməyinə təsir göstərmişdir. Feodal dövrünün saray xanımları aşağı təbəqədən olan xanımlardan seçilmək üçün çox qiymətli zinət əşyararından istifadə edərdilər. Üstü cürbəcür daş-qaşlarla (brilliant, almaz, yaqut, zümrüd, kəhrəba, firuzə) silsilələr, cıqqa və sırğalar, çəçik və qolbaqlar, sinəbəndlər, qızıl pullarla bəzədilmiş papaqqabağılar, bilərzik və bazubəndlər, üzüklər, qızıl və gümüşdən hazırlanmış kəmərlər belə bəzəklərdəndir. Qadın gözəlliyini və milli geyimlərimizin ornamentini əks etdirən bəzək əşyaları ilə bağlı xalqımız bir sıra rəqslər yaratmışdır. “Brilyantı”, “Yaqutu”, “Mirvari”, “Çervon”, “Almazı”, “Mərcanı”, “Onluq”, “Zümrüdü” və başqaları məhz, bu xalq rəqslərindəndir.
Azərbaycan ərazisində çox sayda qədim tayfalar mövcud olmuşdur. Oğuzlar, qıpçaqlar, qınıqlar, tərəkəmələr, ovşarlar, köçərilər və s. Bu tayfalar daim köçəri həyat tərzi sürmüş, heyvandarlıqla məşğul olmuş, öz yaşayışlarını təmin etmək üçün mal-qarasını yayda yaylağa, qışda qışlağa aparmaqla təsərrüfatını genişləndirmişlər. Xalq rəqslərindən “Tərəkəmə”, “Köçəri” və “Ovşarı” məhz, bu qədim tayfaların adları ilə bağlı el havalarıdır.
Tərəkəmələrin həyat tərzini əks etdirən digər rəqslər daha maraqlı məzmuna malikdir. Kollektiv təsərrüfatla bağlı, süd sağımı, yun qırxımı, eləcə də qoyunçuluğun inkişafında çobanların əməyi bu rəqslərdə bütövlüklə öz əksini tapmışdır. “Kolxozu”, “Xançobanı”, “Çobanı”, “Çobanlar”, “Keçiməməsi” və s. havalar məhz, əmək və təsərrüfatla bağlı məişət rəqslərindəndir.
Azərbaycan xalqı uzun əsrlər boyu müharibələr görmüş, hücum və basqınlara məruz qalmış, tarixin bütün keçməkeçli yollarını aşaraq geridə qoymuş xalqımız heç zaman ruhdan düşməyərək düşmən basqınlarına mərdliklə sinə gərmiş, qəhrəmanlıq göstərmiş, gücünü, qüvvəsini səfərbər edib son nəticədə döyüşdən qalib çıxmışdır. Döyüşə gedənləri ruhlandırmaq üçün “cəngi”lər çalınar, aşıqlar xalqı qələbəyə səsləyərdilər. Düşmən üzərində çalınan hər bir qələbə, zəfər böyük xalq bayramlarına çevrilərdi. İgidlərin şəninə dastanlar qoşular, mahnılar bəstələnər, qələbə sevincini əks etdirən müxtəlif məzmunlu rəqs havaları yaradılardı. “Cəngi”, “Beşaçılan”, “Qəhrəmani” və başqaları belə rəqslərdəndir.
Azərbaycan xalqı qədim dövrlərdən bəri öz tarixi yaddaşına həkk elədiyi və özünün adət-ənənəsinə, məişətinə daxil etdiyi müəyyən hadisələri, unudulmaz günləri daim yaşatmaq üçün hər zaman müxtəlif bayramları, el şənliklərini və digər mərasimləri yüksək səviyyədə qeyd edir.
Azərbaycanda bir çox bayramlar mövcuddur. Xalqın böyük təntənə ilə qeyd etdiyi bayramlardan biri Novruz bayramıdır. Novruzda bayram şirniyyatlarının hazırlanması, səməni göyərdilməsi, yumurta boyadılması, xonçaların bəzədilməsi, çərşənbələrin keçirilməsi, tonqalların qurulması ilə yanaşı bu bayramı daha da yadda qalan edən xalq qarşısında bir çox oyunların, tamaşaların keçirilməsidir. Məhz, Novruz bayramı ilə əlaqədar, onun atributları ilə bağlı, eləcə də buradakı oyunlara, tamaşalara aid xalq arasında bu günümüzə qədər çoxlu sayda rəqslər meydana gəlmişdir. “Səməni”, “Novruzu”, “Kəndiri”, “Cıdır”, “Atlanma”, “Pəhləvanı”, “Zorxana”, “Duy-duy”, “Şalaxo” və s. belə rəqslərdəndir.
Əsrlər boyu çox böyük şadyanalıqla qeyd edilən, adət-ənənələrə uyğun şəkildə həyata keçirilən mərasimlərdən biri də toydur. Toy – iki sevən gəncin yeni yaradacaqları müstəqil ailə təməlinin rəmzidir. Azərbaycan toylarında kiçikdən böyüyə qədər hər kəs; qohumlar, qonşular, dost-tanışlar, ümumiyyətlə hamı şadlanır, rəqs edir, sevinir, bəylə-gəlini təbrik edir, onlara xoşdəxtlik arzulayırlar. Məhz, bu mərasimlə bağlı, bəylə-gəlinin şərəfinə xalq arasında bir çox oyun havaları meydana gəlmişdir. “Gəlin havası”, “Toy”, “Vağzalı”, “Yaylıq” və başqaları belə rəqslərdəndir.
Azərbaycan oyun havaları arasında insan adları ilə bağlı rəqslər çoxluq təşkil edir. “Nabat xanım”, “Xalabacı”, “Şəlalə”, “Mirzəyi”, “Hacıcan”, “Xanımı”, “Züleyxa”, “Sevinc”, “Bəsti”, “Qaryağdı”, “Təhməzi”, “Gülgəzi”, “Leyli pəri”, “Musaxanı”, “Ayşadı” və s. Belə rəqslərin çox olmasının bir neçə səbəbi vardır. Məsələn, elə rəqslər var ki, yarandıqdan sonra bir müddət adsız qalmışdır. Yəni tez-tez el şənliklərində, bayramlarda səslənmiş, musiqi dilinin sadə və gözəl olmasına görə yaddaşlara köçürülmüş, xalq arasında sevilmiş, lakin dəqiq adı olmamışdır. Bir müddətdən sonra xalq bu rəqsi onu yaradan ifaçının öz adı ilə adlandırmışlar.
Bəzi rəqslər onu yaradan müəllifin oğlunun, qızının və ya nəvəsinin adını qəbul etmişdir. Məsələn, Şirvan “zurna-balaban” məktəbinin banisi sayılan Əli Kərimov öz nəvəsinin adına “Əfruzə” rəqsini yaratmışdır. Elə rəqslər də vardır ki, bir müddətdən sonra öz adını itirmiş, sonradan bu havanı gözəl oynayan, rəqs edən şəxsin (rəqqas və ya rəqqasənin) adı ilə adlandırılmışdır. Hətta elə rəqslər də mövcuddur ki, ilkin adını da, sonrakı adını da saxlayıb. Məsələn, “Balabəyi” rəqs havasının ikinci adı “Nilufəri”dir. İlk adı “Qorxmazı” olan rəqsə sonralar “Solmazı” adı da verilmişdir.
Tarixən hər bir insan yaşadığı həyatı boyu saysız-hesabsız gülməli, məzəli əhvalatlarla rastlaşmışdır. Getdikcə insanlar arasında yayilan belə gülməli əhvalatlar çoxaldıqca, onlardan ən maraqlısını, ən məzəlisini xalq öz yaddaşına yazmışdır. Sonralar bütün folklor janrlarına sirayət etdiyi kimi, oyun havalarının da yaranmasına səbəb olmuşdur. Hər bir məzəli rəqs hansısa gülməli bir tarixi əhvalatla bağlıdır və öz musiqi məzmununda və ya oynanılarkən müxtəlif çalarlar, müxtəlif hərəkətlər vasitəsilə bu gülüşü özündə əks etdirmişdir. Belə rəqslərdən “Kəsmə”, “Lətifə”, “Naz eləmə”, “Xurcun”, “Qıtqılıda” (“Sənəmi” kimi də adlanır), “Naz-nazı”, “Kim-kimə”, “Tapp elədi” (“Sürüşdüm-düşdüm” kimi də adlanır), “Matanı”, “Cığ-cığa”, “Qoçəli” və başqalarının adlarını çəkə bilərik.
Güclü improvizə etmək bacarığına malik olan xanəndələr bir muğamı həmişə eyni tərzdə oxumamışlar. Hər dəfə müəyyən şöbə və guşələrdə ifalarına yeni xallar, bəzəklər, melizmlər əlavə etməklə öz ustalıqlarını təsdiq etmişlər. Onları müşayiət edən musiqiçilər də öz ifalarının daha da rəngarəng səslənməsi üçün, digər sazəndə dəstələrindən seçilmək üçün, muğam dəstgahlarına yeni ahəng gətirmək məqsədilə müxtəlif şöbə və guşələrdə “rəng”ləri müəyyən rəqs havaları ilə əvəz etmişlər. Bildiyimiz kimi hər bir rəqs xasiyyətinə, mövzusuna uyğun individual ada malikdir. Lakin rəqs muğam dəstgahında rəng kimi ifa edilərkən həmin şöbə və ya guşənin adını qəbul edir. Məsələn, “Aşxabadı” rəqsi “Şüştər rəngi” kimi, “Narınc” rəqs musiqisi “Manəndi-müxalif rəngi” (Segah muğamında) kimi, “Novruzu” rəqsi “Vilayəti rəngi” (Rast muğamında) kimi, “Çervon” rəqsi “Mahur rəngi” kimi, “Balabəyi” rəqs musiqisi “Şikəsteyi-fars rəngi” (Şur muğamında) kimi adlanır.
Bəzi xalq rəqslərimiz ifa olunduqları şöbə və ya guşələrin xarakterini, məzmununu o qədər dolğun şəkildə əks etdirir ki, xalq arasında öz adı ilə yox, rəng musiqisi kimi daha çox yadda qalmış olur. Belə rəqslərdən “Mərcanı” (Mübərriqə rəngi), “Almazı” (Şüştər rəngi), “Bəxtəvəri” (Şikəsteyi-fars rəngi), “Mixəyi” (Şikəsteyi-fars rəngi) və başqalarını göstərə bilərik. Bu rəqslərdən hal-hazırda “Şikəsteyi-fars rəngi” kimi tanınan “Bəxtəvəri” xalq rəqsinin not yazısını ilk dəfə görkəmli bəstəkarımız Səid Rüstəmov (1907-1983) özünün 1937-ci ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan xalq rəqsləri” məcmuəsində göstərmişdir. Bu məcmuəyə 30 rəqs musiqisi daxildir. Bu siyahıda 16 nömrəli rəqs elə “Bəxtəvəri” adı ilə də verilmişdir. “Şikəsteyi-fars rəngi” kimi məşhurlaşan digər xalq rəqslərimizdən biri də “Mixəyi”dir. Onu da qeyd etməliyik ki, bu rəqsin ikinci adı “Ciran-ciran”dır. Bu adla verilmiş rəqsin not yazısını ilk dəfə tanınmış musiqişünas Bayram Hüseynli 1965-ci ildə nəşr etdirdiyi “Azərbaycan xalq rəqs melodiyaları” məcmuəsində işıqlandırmışdır. Məcmuədəki 25 oyun havasından sonuncu nömrə “Ciran-ciran” rəqsidir. “Mixəyi” rəqsi Segah muğamında “Şikəsteyi-fars” şöbəsi ilə “Mübərriqə” arasında çalınır. Rəqs tez tempdə (allegro) ifa olunan şən, oynaq musiqiyə malikdir.
2. Hər hansı bir muğamın tam şəkildə (formada), yəni öz kompozisiya quruluşunun tərkibinə daxil olan bütün şöbə və guşələrin, eləcə də rəng və təsniflərin əvvəldən axıradək ardıcıl ifa edilməsi – dəstgah adlanır. Muğam dəstgahları “dəraməd”lə başlanır. Dəraməd – instrumental şəkildə ifa olunan iri həcmli rəng növüdür. Muğam şöbələrinin bütün istinad pərdələrini özündə əks etdirən dəraməd yalnız bir dəfə, dəstgahın başlanğıcında giriş (müqəddimə) musiqi əsəri kimi səslənir. Əsasən, asta tempdə, lirik əhval-ruhiyyədə ifa olunan dəramədin musiqisini dinləyən hər kəs ilk andan həmin muğam dəstgahının nədən danışacağını, onun ümumi xarakteri və hansı emosional təsirə malik olması haqqında məlumatlanmış olur. Hər bir dəraməd ifa olunduğu muğam dəstgahının adını daşıyır. Məsələn, “Rast dəramədi”, “Bayatı-Şiraz dəramədi”, “Şur dəramədi” “Çahargah dəramədi” və s.
Yarandığı gündən bəri xalq arasında sevilərək dinlənilən, muğam dəstgahlarının artıq ayrılmaz tərkib hissəsinə çevrilmiş və hal-hazırda öz adı ilə deyil, dəraməd kimi məşhurlaşan rəqslərimiz az deyil. Məsələn, “Ənzəli” rəqsi “Şüştər dəramədi” kimi, “Şəlalə” rəqs musiqisi “Bayatı-Qacar dəramədi” kimi, “Reyhanı” rəqsi “Rast dəramədi” kimi, “Səlami” rəqsi “Mahur-hindi dəramədi” kimi, “Dərvişi”, “Gül dəstəsi” və “Həngamə-mey” rəqsləri isə “Bayatı-Şiraz dəramədi” kimi tanınır. Bu rəqslərin dəraməd kimi ifa olunması iki cəhətdən əhəmiyyətlidir. Birinci cəhət odur ki, muğamların kompozisiya quruluşunda rəngarənglik artır, muğam ifaçılığı daha da zənginləşir. İkinci cəhət isə budur ki, xalq rəqslərimiz unudulmur, dəraməd kimi ifa edilsə də yaşayır və gələcək nəsilə ötürülür. Aparılan tədqiqatların, yazılan not nümunələrinin də vacibliyi ondan ibarətdir ki, bu qədim xalq rəqslərimiz həm də öz adını qoruyub saxlayır, dəraməd kimi deyil, məhz oyun havası kimi yazılmasını sübut edir.
Bu gün dəraməd kimi tanınmış xalq rəqslərimizin ritmik xüsusiyyətləri haqqında danışarkən mütləq qeyd etməliyik ki, bu rəqslərdən bəziləri yarandığı zaman bir oyun havası kimi iti tempdə ifa olunublar. Bilirik ki, lirik əhval-ruhiyyədə yazılmış xalq rəqslərimiz də yetərincədir və dəraməd kimi onlardan istifadə olunur. Muğam şöbə və guşələrinin xarakterinə, istinad pərdələrinin ardıcıllığına, lad əsasına uyğun gələn, tez tempə malik olan rəqs havalarını isə dəraməd kimi ifa edərkən instrumental ifaçılarımız onun tempini ağırlaşdırırlar. Nümunə kimi “Ənzəli” rəqsinin not musiqisini nəzərdən keçirsək, onun allegretto tempində yazıldığını və ümumiyyətlə, bu havanın özünün iti tempə meyilli olduğunu oxumaq olar.
3. Rəngin digər bir növü də “diringi”dir. Diringi kiçik həcmli, tez tempə malik olan, oynaq, rəqsvari musiqi nümunəsidir. Tərkibi bəzən bir neçə frazadan ibarət olan, kiçik miniatür pyeslərə bənzəyən diringinin musiqisi çox zaman rəqs melodiyası ilə dəyişik salınır. Diringi rəqs deyil. Doğrudur ki, çox zaman xanəndəni müşayiət edən musiqiçilər diringi əvəzinə rəqs ifa edirlər. Lakin diringi rəqs musiqisinə oxşayan, ifa olunduğu muğamın şöbə və ya guşəsinin məzmununa, lad əsasına uyğun şəkildə bəstələnmiş bir musiqidir. Əsasən kiçik həcmli şöbələrin (xüsusilə də guşələrin) sonunda ifa edilən bu musiqi nümunəsi diringi kimi deyil, rəng kimi həmin şöbə və ya guşənin adını daşıyır.
Müxtəlif dövrlərdə yaşayıb-yaratmış musiqi ifaçılarımızın, xanəndə və sazəndə dəstələrinin fəaliyyətini araşdıraraq, onaların ifaçılıq təcrübəsinə əsaslanaraq deyə bilərik ki, xalq rəqslərimizdən “diringi” kimi muğam dəstgahlarında çox geniş istifadə olunmuşdur. Məsələn, “Taciri” rəqsi “Əraq rəngi” kimi, “Kəndiri” rəqs melodiyası “Mayeyi-Mahur rəngi” kimi, “Məxməri” rəqsi “Segah rəngi” kimi, “Almazı” rəqs musiqisi “Şüştər rəngi” kimi və s. ifa olunmuşdur. Bundan əvvəl “rəng”lər haqqında danışarkən “Almazı” rəqsi haqqında məlumat vermişdik. Bu rəqs musiqisinin həm “rəng”, həm də “diringi” kimi ifa olunması nə ilə bağlıdır? Əvvəla, yada salmalıyıq ki, rəng melodiyaları istər həcminə, istərsə də xarakterinə görə müxtəlif olurlar. Yəni, həm kiçik, həm də böyük həcmli rənglər ağır, orta və tez tempdə ifa olunan ritmik xüsusiyyətlərə malikdirlər. Əgər “Almazı” rəqsinin melodiyasını təhlil etsək,
onun kiçik həcmli olmasının və tez tempdə (allegro) ifa edilməsinin şahidi olarıq. Bu xüsusiyyətlər “diringi”yə xas olan ifadə üsullarından olduğu üçün rəqs həm “rəng”, həm də “diringi” sayıla bilər.
4. Muğam dəstgahlarının kompozisiya quruluşuna daxil olan sonuncu kompanent “təsnif” adlanır. Təsnif rənglərdən fərqli olaraq təkcə instrumental deyil, həm də vokal ifada səslənir. Başqa sözlə desək, təsnif – dəqiq metro-ritmə əsaslanan, əsasən bəstəkarlar tərəfindən xalq ruhunda yazılmış mahnıdır. Təsnifin musiqisi elə qurulmuşdur ki, onun tərkibində özündən sonra gələcək şöbənin istinad pərdəsi də səslənir. Xanəndə təsnifi oxuyarkən həmin pərdədən çox asanlıqla digər şöbəyə keçə bilir. Çox zaman xanəndələr onun əvəzinə müxtəlif xalq mahnılarından birini oxuyurlar. Lakin bu mahnılar xanəndə tərəfindən elə seçilməlidir ki, onların quruluşu həmin təsnifin quruluşu ilə oxşar olsun. Təsnif muğamın müəyyən şöbələrində ifa edilir və həmin şöbənin də adını daşıyır.
Təsniflərin mətn əsasını, əsasən qəzəl, qoşma, bayatı, gəraylı və digər şeir formaları təşkil edir. Xanəndə müəyyən şöbədə oxuyacağı təsnif və ya xalq mahnısına muğamın xarakterinə, ruhuna uyğun, həmin şöbənin məzmununu əks etdirən mətn (şeir) seçməlidir.
Təsniflərdən xanəndələr öz ifaçılıq yaradıcılığında müstəqil şəkildə oxunan mahnı kimi də istifadə edirlər. Bu zaman mahnı həm təsnif kimi, həm də öz adı ilə təqdim oluna bilər. Sərbəst mahnı kimi ifa edilən təsnifin müəyyən bir istinad pərdəsindən kiçik muğam parçası da ifa etmək mümkündür. Lakin bu xanəndənin seçimindən asılıdır. O, mahnıda muğam oxumaya da bilər.
Muğam yaradıcılığında xalq rəqslərimizdən də “təsnif” kimi istifadə olunmuşdur. Rəqsin mahnı kimi oxunması üçün ona söz, mətn (şeir) əlavə olunmalıdır. Bilirik ki, Azərbaycan muğamları XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq özünün yüksək inkişaf mərhələsinə qədəm qoymuşdur. Bu dövrdə Azərbaycanın bir çox bölgələrində (Şuşa, Bakı, Şamaxı və Şəki) muğam məktəbləri fəaliyyət göstərmiş, müxtəlif şəhər və kəndlərdən buraya xanəndələr öz sazəndə dəstələri ilə axışıb gəlmiş, öz istedad və bacarıqlarını nümayiş etdirərək xalq arasında tanınmış və sevilmişlər. Həmin dövrdən bəri, əsasən xanəndələr tərəfindən bir çox rəqs musiqisinə mətn (şeir) əlavə edilərək, onların muğamın müəyyən şöbələrində “təsnif” kimi oxunması mümkün olmuşdur. Belə rəqslərdən “Şuşa” (Segah təsnifi), “Dağıstan” (Bayatı-Şiraz təsnifi), “Gülgəzi” (Şur təsnifi), “İnnabı” (Mahur təsnifi), “Kəsmə” (Segah təsnifi) və başqalarını göstərə bilərik. Bu rəqslər mahnı və təsniflərə çevrildikdən sonra xalq arasında artıq öz adı ilə deyil, onun musiqisinə qoşulmuş mətnin adı ilə tanınmışlar. Məsələn, “Dağıstan” rəqsi hal-hazırda “Ay Güləbətin” xalq mahnısı kimi şöhrət tapmışdır. İlkin variantda mahnının mətni aşağıdakı kimi oxunmuşdur.
Dağıstan dağ yeridir,
Gürcüstan bağ yeridir.
Dağılmış Carbazarı, ay balam,
Qızların bol yeridir.
Sonralar mahnının bu bəndi dəyişilmiş və nəqərat əlavə olunmuşdur.
Bu dağda maral gəzər,
Telini darar gəzər.
Mən yara neyləmişəm, ay gülüm,
Yar məndən kənar gəzər.
Nəqərat
Dağlarda çiçək, ay Güləbətin,
Hamıdan göyçək, ay Güləbətin,
Doldur ver içək, ay Güləbətin, hey!..
Digər bir məşhur xalq mahnısına çevrilmiş rəqslərdən “Gülgəzi”ni qeyd etməliyik. Onun bir rəqs kimi not musiqisini ilk dəfə tanınmış bəstəkarımız Səid Rüstəmov 1937-ci ildə özünün “Azərbaycan xalq rəqsləri” kitabında “Gülgəz” (№29) adı ilə nəşr etdirmişdir. Lakin mahnı kimi müxtəlif mənbələrdə onun bir neçə adına rast gəlmək olar. Məsələn, 1956-cı ildə Bülbül (1897-1962) tərəfindən tərtib olunan “Azərbaycan xalq mahnıları” məcmuəsində onun mətni və not yazısı “Ay qız heyranın ollam” adı ilə işıq üzü görmüşdür. 1979-cu ildə Qafar Namazəliyevin tərtibatı ilə çapdan çıxmış “Azərbaycan xalq mahnı və təsnifləri” kitabında “Heyranın ollam” kimi yazılmış mahnı Siyavuş Kəriminin tərtibatı ilə 2005-ci ildə nəşr olunmuş “Azərbaycan xalq mahnıları” məcmuəsində “Bağa girdim üzümə” adı ilə verilmişdir. Həm solo, həm də duet şəklində oxunan mahnı şən əhval-ruhiyyədə, rəqsin öz tempində ifa edilir.
I bənd Oğlan: Bağa girdim üzümə,
Tikan batdı dizimə.
Əyildim çıxarmağa,
Yar sataşdı gözümə.
Nəqərat
Oğlan: Ay qız, heyranın ollam,
Qız: Oğlan, ceyranın ollam.
Oğlan: Gedərsən, yola sallam,
Qız: Qalarsan, qadan allam.
II bənd Qız: Bənövşə deyiləm mən,
Yel vura, əyiləm mən.
Mənə bivəfa demə,
Vəfasız deyiləm mən.
Duet kimi oxunan, xalq mahnısı kimi populyarlaşan digər oyun havası “Şuşa” rəqsidir. Bu qədim xalq rəqsi ilk dəfə görkəmli bəstəkarımız Müslüm Maqomayev tərəfindən əlyazma səklində nota alınmış və hal-hazırda Əlyazmalar Arxivində saxlanılır. Digər bir bəstəkarımız Səid Rüstəmov “Şuşa” rəqsinin not musiqisini özünün “Azərbaycan xalq rəqsləri” məcmuəsində (№10) yazmışdır. Lakin mahnıya çevrildikdən sonra “Şuşa” adını demək olar ki, itirmiş bu nəğmə “Nazlı yarım” adı ilə xalq mahnısı kimi şöhrət tapmışdır.
Oğlan: Nazlı yarım, eyləmə,
Bağrımı qan eyləmə.
Sən mənimsən, mən sənin, gülüm,
Özgə xəyal eyləmə.
Qız: Özünə bax oğlanın!
Sözünə bax oğlanın!
Əlbət evə gələrsən, bala,
Gör sənə mən neylərəm.
Oyun havalarından mahnıya çevrilmiş nəğmələrin istedadlı ifaçılarından sayılan Bülbül özü də bəzi rəqslərə mətn əlavə etmişdir. Belə xalq rəqslərimizdən ən çox populyar olanı “İnnabı” və “Kəsmə”dir. “İnnabı” oyun havası da ilk dəfə Səid Rüstəmov tərəfindən nota alınmışdır. Bülbül rəqsin musiqisinə mətn əlavə etdikdən sonra o, “Mən aşiq gözlərinə” adlı təsnif kimi də tanınmışdır.
Təsnifata görə məzəli rəqslər siyahısına daxil edilən “Kəsmə” oyun havası əsasən, kişi rəqqaslar tərəfindən oynanılır. Tez tempə malik olan bu rəqs üçün tullanma, sıçrama hərəkətləri səciyyəvidir. Bu oyun havasında ən maraqlı epizod ondan ibarətdir ki, rəqsin müəyyən yerində musiqi bir anlıq kəsilir, ani pauzadan sonra yenidən əvvəlki tempdə davam edir. Rəqqas bu pauzada əyilərək sağ ayağının diz hissəsini yerə toxundurur, sonra yenidən qalxaraq musiqinin müşayiətilə oyunu davam etdirir.
Bu gün “Ay qız sənə mayiləm” adlı “Segah təsnifi” kimi tanınmış “Kəsmə” rəqsinin musiqisinə Bülbül tərəfindən aşağıdakı mətn daxil edilmişdir.
Ay qız, sənə mayiləm,
Boynunda həmayiləm.
Dost payı şirin olar,
Hər nə versən, qayiləm.
Qaşın, gözün, şirin sözün
Aldı mənim canımı.
Mən sənə qurban,
Mən sənə heyran.
Ay xanım, xanım,
Sən mənim canım,
Gəl səni alım,
Qurbanın olum,
Ay xanım.
Bu gün əminliklə deyə bilərik ki, təsnif və rənglər bilavasitə mahnı və rəqs sənətinin təsiri ilə yaranmışdır. Təsnif və rənglərimiz şifahi ənənəyə malik Azərbaycan peşəkar musiqisində çox geniş inkişaf edərək öz mahiyyəti etibarilə müstəqil janr kimi də təşəkkül tapmışdır.