Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsinin dağ-meşə landşaftları
 | Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. |
Cənub-şərq hissəsinin dağ-meşə landşaftları — Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində dağ-meşə landşaft kompleksləri 600–700m və 2000–2200 m mütləq yüksəkliklər arasında olan sahələri əhatə edərək, əsasən Girdimançayla-Pirsaatçay arasındakı ərazilərdə yayılmışdır. Ərazinin Qobustan-Dübrar zonasında meşə zolağının arealının kəsilməsi iqlimin aridləşməsi, litoloji əsas və həmçinin tarixi dövr ərzində əhalinin təsərrüfat fəaliyyəti ilə əlaqədardır.
Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində dağ meşə kompleksləri yamac prosesləri sürüşmə, uçqun və təsərrüfat fəaliyyəti nəticəsində əhəmiyyətli dərəcədə dəyişikliyə məruz qalmışdır. Meşə qurşağında xüsusilə Girdimançay, Ağsuçay hövzələrində sürüşmə prosesləri geniş inkişaf etmişdir.[1]
İqlimi[redaktə | mənbəni redaktə et]
Dağ-meşə landşaft kompleksi soyuq rütubətli qışı, yağıntıları bərabər paylanan mülayim isti və quru soyuq qış iqlimi ilə xarakterizə olunur. İllik günəşli günlərin cəmi 1900–2200. İllik günəş radiasiyası 120–135 kkal/sm2, illik radiasiya balansı 20–45 kkal/sm2 təşkil edir. Orta yanvar temperaturu −2 −100S arasında tərəddüd edir. Orta iyul temperaturu 150−250S təşkil edir. Ərazidə orta illik temperatur yuxarıdan aşağıya doğru 6–100 arasında artır. Mütləq minimum −260S, mütləq maksimum temperatur 400S təşkil edir. Qarla örtülü günlər qarın qalınlığından asılı olaraq 120–40 gün təşkil edir. Ərazinin dağ yamaclarının hündürlüyündən asılı olaraq 100-dən artıq temperatur cəmi dəyişir. Belə ki, mütləq yüksəkliyi 600 m olan yamacda 37000, 2300 m-də isə 8000 təşkil edir. Yağıntıların illik miqdarı 2300–200 m yüksəkliklədə 1350–440 mm-dir. Bu ərazidə nisbi nəmlənmənin paylanmasında öz əksini belə tapır −260-dan 45% kimi.[2]
Qurşaqlar[redaktə | mənbəni redaktə et]
Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində təbii şəraitində olan müxtəliflik, xüsusilə temperatur və rütubətlənmə münasibətindən asılı olaraq meşə qurşağında 3 yarımqurşaq ayırmaq mümükündür.
Yüksək dağlığın çəmən-meşə yarımqurşağı[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu qurşaq meşə qurşağının 2400–2300-1800 m yüksəklikləri əhatə edir. Yüksək dağ çəmən meşələri ərazidə, Girdimançay, Pirsaatçay, Qozluçayın yuxarı axarında, Lahıc çökəkliyində yayılmışdır. Bu tip meşələrin yayıldığı ərazinin relyefi intensiv parçalanmış, Girdimançay, Pirsaatçay hövzələrində yamacların meyilliyi 400-dən artıqdır.
Meşələrin yuxarı sərhəddi bir sıra amillərin təsirindən asılı olaraq zonallıq təşkil edir. Dağlıq şəraitində meşə örtüyü müəyyən yüksəkliyə qədər yayılır. Həmin yüksəklikdən yuxarıda ağac bitkisinin inkişafı üçün şərait pisləşir və meşənin yerinin subalp, alp bitkiliyi tutur. Meşələrin yuxarı sərhəddinin müəyyən olunması ilə əlaqədar çoxsaylı mütəxəssislər hesab edirlər ki, meşənin yuxarı sərhəddi 100-lik iyul izoterminə uyğun gəlir. Yəni iyulun orta temperaturu 100 olan yüksəklikdən yuxarı, artıq meşə bitkisinin inkişafı üçün şərait olmur, onu çəmən və ya bozqır bitkiləri əvəz edir. doğrultmur. Bu qanunauyğunluğu respublikamızın ayrı-ayrı dağlıq vilayətlərinə tətbiq etsək, yəni 100 iyul izoterminini meşənin iqlimi sərhəddi qəbul etsək, qışı rütubətli keçən və soyuq iqlimə malik olan Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında bu sərhəd 2600–2650 metrdir, soyuq iqlimə malik olan Kəlbəcər və Laçın rayonlarında 2800 metrdən yayı quraq keçən kontinental iqlimli Naxçıvan zonasında isə 3000 metrdən keçməlidir. Respublikamızda, xüsusilə Böyük Qafqazın cənub-şərq yamacında insanın təsərrüfat fəaliyyətinin təsiri nəticəsində meşənin yuxarı iqlim sərhəddi böyük dəyişikliyə uğramışdır. Hazırda demək olar ki, meşənin təbii sərhəddi hər yerdə antropogen amillərin təsiri nəticəsində pozulmuş, aşağı salınmışdır. Ərazidə mövcud meşənin yuxarı sərhəddindəki hündürlük iyul ayının orta temperaturu 14–170 olan yüksəkliyə uyğun gəlir.
Böyük Qafqazın cənub-şərq hissəsində bütün dağ-meşə qurşağında meşə örtüyü daha intensiv antropogen dəyişikliyə məruz qalmışdır. Pirsaatçay hövzəsində yuxarı dağ-meşə qurşağı tamamilə sıradan çıxarılmışdır, orta dağ-meşə qurşağı isə yalnız sağ sahil yamacda qalmışdır. Qozluçay hövzəsində meşə ilə örtülmə dərəcəsi 5%-dən aşağıdır. Burada 1400–1800 m mütləq yüksəkliklərdə güclü pozulmuş kiçik meşə sahələrinə rast gəlinir. Qozluçaydan şərq ərazilərdə Çikilçay və Çebotarçay hövzəsində yalnız törəmə tipli kolluqlardan ibarətdir.
Orta dağlığın fısdıq-vələs meşələri[redaktə | mənbəni redaktə et]
Bu landşaft kompleksi tədqiq olunan ərazinin (1200–1600)-900(1000) m yüksəkliklərinin əhatə edərək məhsuldar meşə bitkiləri olan fısdıq-vələs meşələrindən ibarətdir. Bu qurşağın optimal iqlim şəraiti meşənin inkişafı üçün çox əlverişlidir. Yüksək dağ-çəmən landşaft qurşağından fərqli olaraq bu qurşaqda bitki örtüyü sıxlıq təşkil etdiyinə görə denudasion proseslər zəifdir. Uçqun, sürüşmə, eroziya proseslərinin intensivliyi zəifdir. Münasib iqlim şəraiti ərazidə qalın, əsasən dağ-meşə-qonur, dağ-meşə qəhvəyi torpaq örtüyünün formalaşmasına şərait yaradır.
Orta dağlığın meşə qurşağı landşaftı iqlim şəraiti özünün spesifik xüsusiyyətləri ilə fərqlənir. Ərazidə istilik və rütubətin paylanma xüsusiyyəti bioloji kütlənin inkişafı üçün əlverişli şərait yaratmışdır. Bu qurşaqda orta illik yağıntıların miqdarı 1350–950 mm təşkil edir. Nisbi nəmlənmə 230–130%-dir. 100-dən artıq illik temperatur cəmi 2000–1000 m yüksəkliklərdə 1300–30000 təçkil edir.
Böyük Qafqazın cənub, cənub-şərq makroyamacında termik şərait və rütubət ehtiyatı kifayət qədər olduğundan bu landşaft kompleksinin inkişafı üçün optimal şərait yaradır, lakin ərazinin cənub qurtaracağında iqlimin kontinenetallığı və aridliyin arrtması sayəsində ərazidə nazik gövdəli meşələr və kolluqlar formalaşmışdır.[3]