Bor-azot-kükürd saxlayan alkilfenolyat aşqarları

Bor-azot-kükürd saxlayan alkilfenolyat aşqarları - molekul tərkiblərinə müxtəlif fraqmentlər halında daxil edilən azot, kükürd, bor atomları daxil edilən aşqarlardır.

Alkilfenol tipli aşqarların dünya miqyasında yağlara əlavələri kimi alınması və tətbiqi 70-80 il əvvələ təsadüf edir. Sovetlər birliyində bu aşqarların sənayedə istehsalı 1950-ci illərdən başlamışdır. Onların nümayandələri yüksək kül ədədinə və aşağı qələviliyə malik barium duzlarından ibarət olmuşdur. Inkişaf edən texnika ilə bağlı, mühərriklərin müasir tələblərinə cavab verə bilmədikləri üçün az küllü və yüksək qələvili kalsium duzları ilə əvəz edilmişlər. Alkilfenolyatları əlverişli motor yağı əlavələri edən onların çoxfunksiyalı olmalarıdır. Bu keyfiyyətlər neytrallaşdırıcı-yuyucu və dispersedici, korroziya, oksidləşmə, yeyilməyə qarşı, termiki stabillik, mühafizə edici, suya davamlıq kimi xassələrdir. Göstərilən xassələr onların molekul tərkiblərinə müxtəlif fraqmentlər halında daxil edilən azot, kükürd, bor, heteroatomları, karboksil, hidroksil qrupları, fenolyat, karbonat, karboksilat kimi qələvilik mərkəzləri ilə bağlıdır. Bütün bunlar motor yağı vasitəsi ilə mühərrik detallarına çatdırılaraq, onun istismar müddətinin uzanmasına səbəb olur.

Fenolyatların alınmasında mühüm şərtlərdən biri korroziyon aqressiv fenol OH-larının qapanmasıdır ki, bunun da ən əlverişli yolu qələvi metal hidroksidləri, xüsusən Ca(OH)₂ ilə mümkün olur. Bu həm də onun neytrallaşdırıcı və dispersedici xassələrini şərtləndirir. Eyni zamanda bu məhsulların bis molekullardan alınması daha əlverişlidir. Bis molekullar alkilfenol həlqələrini bağlayan körpü −CH₂−, sulfid (−C−S−), disulfid (−S−S−), amino-metil qrupları və s. tətbiqindən yaranır. Bu heteroatomların nəinki müxtəlifliyi və sinergizmi, hətta birinin müxtəlif fraqmentlər tərkibində olması quruluşu funksional təsirləri dəyişir; artırır, azalırdır və s.^[1]

^[2] Alkilfenolyatların funksional xassələrini gücləndirən, bu təsirləri daha ümidverici edən heteroatomlardan biri də bordur. Bor elementi kiçik radiusludur və onun boş orbitallarının müsbət yükü böyükdür. Bunun vasitəsi ilə o, metal elektronları ilə ümumiləşmiş elektron mühiti yaratmaqla ona diffuziya edir, oksidlşmə prosesində metalın katalitik təsirini dəf edir. Metalın səthində MeB, Me₃B₂, B₂O₃ kimi, azotlu birləşmələrdən həm də BN kimi möhkəm, laylı quruluşa malik qoruyucu təbəqələr yaradır. Bor elementi digər N və S saxlayan üzvi maddələr tərkibində atomların sinergizmindən oxşar təsirlər göstərir. Borlaşdırıcı agent olaraq Bhal3, BN, H₃BO₃ və onun törəmələri tətbiq edilə bilər. Bunlardan ən asan tapılan, alınma texnologiyası sadə olan, birləşmələrinin oksidləşməyə davamlığı böyük olan agent bor turşusudur. Bu maddələr N→B, S−B→N tərkibli aşqarlardır. Yuxarıda adı çəkilən funksional xassələrin əksəri bunlarda daha ümidverici, daha intensiv alınır. Borun aid olduğu azot və kükürddən ibarət bir sistemdə həm koordinasion, həm də kovalent –efir əlaqələri, tsikllər əmələ gəlir ki, bu da effektliklərin artmasına kömək edir. Borla bağlı beş üzvlü tsiklik fraqmentlərin yaranması xüsusən suya davamlıq xassələrinin artmasına səbəb olur. Belə təsirlərin alkilfenolların yaxud kükürdləşmiş alkilfenolların alkanolaminlərlə aminometilləşməsindən və bor turşusu ilə kondensləşməsindən alınan aşqarlarda

1. Monoetanolaminlə
2. Dietanolaminlə -kimi fraqmentlərin olması ilə əlaqədar olduğunu söyləmək olar.

Ilk dəfə belə alkilfenolyatlar AMEA Aşqarlar Kimyası İnstitutunda alınmışdır. AKİ-114B, AKİ-115B, AKİ-210B, AKİ-214B, AKİ-219B, AKİ-227B, AKİ-228B və s. Bor-azot, bor-azot-kükürd saxlayan alkilfenolyatlar sənaye, nəqliyyat, gəmi motor yağlarının hazırlanmasında istifadə edilə bilərlər.

• Кулиев А.М. Химия и технология присадок к маслам и топливам. Л. Химия. 1985.
• Селезнева И.Е., Левин А.Я., Монин С.В. Детергентно-диспергирующие присадки к моторным маслам. // Xимия и технология топлив и масел. 1999. №6, С. 39-43.
• Беляева О.В., Шабанова Е.В. Применение борсодержащих соединений в качестве присадок к смазочным маслам. / Нефтянные и синтетические смазочные материалы. Сборник научных трудов. 1988, вып. 55. С. 47-56
• Грень А.И., Кузнецов В.В. Химия циклических эфиров борных кислот. Киев, Наук. Думка 1988. 160с.
• Contras R., Garlia C., Macilla T. The N→B coordination in hindered cyclic hexylboranic esters derived from diethanolamines.// J.Organo metallic chemistry. 1983. T. 246. C. 213-217
• Pat. 6010986. US. Yan. 4. 2000. Alcohol borate esters to improve bearinqg corrosion in engine oils. / Carl F, Stachew, Wickliffe et al both of Ohio. The Lubriz. Corp.

1. ↑ М., 1977; Пел тер А., Смит К., в кн.: Общая органическая химия, пер. с англ., т. 6, ч. 14, М., 1984, с. 233—537
2. ↑ Михайлов Б. М., Бубнов Ю. Н., Борорганические соединения в органическом синтезе