Butilaminlər

Butilaminlərin kimyəvi formulu C4H9NRR'-dir.

Alınması[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sənayedə butilaminlər (üçlü-butilaminlərdən başqa) spirtlərin ammonyakla hidrogen və katalizatorların iştirakı ilə 160-2200C-də aminləşdirməklə (məs: Ni-ni Cr2O3-lə və ya Al2O3-lə) reaksiyası ilə alınırlar.

  • C4H9OH+NH3→C4H9NH2→(C4H9)2NH→(C4H9)3N

NH3:spirt molyar nisbətinin artması ilə, birli butilaminlərin çıxımı artır. Spirtlərin əvəzinə aldehidlər, yaxud ketonlardan istifadə etmək olar; bu zaman reaksiya güclü ekzotermik olur. N-butilamin, izo-butilamin, ikili-butilamin, butilhalogenidlərin NH3-lə, birli və ya ikili aminlərlə qarşılıqlı təsiri nəticəsində preparativ üsulla alınır. Eyni zamanda mono-, di- və üç butilaminlər, həmçinin də dördlü ammonium birləşmələri (duzları) [(C4H9)4N] Hal alınır. Butil radikalının şaxələnmə dərəcəsi artdıqca aralıq olefinlərin çıxımı artır:

  • (CH3)3CHal+NH3→(CH3)2C=CH2+NH4Hal

Istehsalatda və laboratoriyada üçlü-butilamin, N-üçlü butilamidlərin turşu və ya qələvili hidrolizi ilə adətən, üçlü-butanoldan sintez edilən N-üçlü butilformamiddən də alınır.

Həmçinin, üçlü-butilamin preparativ olaraq N-üçlü-butil- və N, N'-di-üçlü-butilmoçevinlərdən qələvili hidrolizlə alınır.

Xassələri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ammonyak iyli, rəngsiz mayedir. Birli butilaminlər (R=R'=H) su ilə hər nisbətdə qarışırlar. Ikili butilaminlər (R=C4H9, R'=H) suda pis həll olurlar, üçlü butilaminlər (R=R'=C4H9) praktiki olaraq həll olmurlar. Butilaminlər spirt, efir və benzolla qarışırlar. Kimyəvi xassəsinə görə butilaminlər tipik alifatik aminlərdir.

Normal-, izo-, ikili-, üçlü-butilamin sırasında alkil qrupunun həcmi böyüyür. Nəticədə sterik çətinliyə görə tri-izo-butilamin çətinliklə alınır, tri-ikili-butilamin və tri–üçlü–butilamin məlum deyil. Üçlü-butilaminin alkil qrupunun böyük həcminə görə nukleofilliyi aşağıdır, di-üçlü-butilamin üçün nukleofil reaksiyaları ümumiyyətlə, xarakterik deyil, buna baxmayaraq o yüksək əsaslığa malikdir.

Üçlü-butilaminin və diüçlü butilaminin NH2 qrupuna görə hidrogen atomlarının ∝-vəziyyətində olmaması onların bəzi xüsusiyyətlərini təyin edir.

Üçbutilamin - effektiv akseptordur; özü kvaternizasiya reaksiyasına girmir. Onun iştirakı ilə birli və ikili aminlərin, di və poliaminlərin həmçinin, polimer aminlərin, tez və yumşaq şəraitdə mükəmməl kvaternizasiya reaksiyasını aparmaq olar, məs: polietileniminlər kimi.

Butilamin və izo-butilamin insan orqanizminin hüceyrələrində aşkar edilmişdir.

Tətbiqi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Butilaminlər emulqatorların, ekstrogenlərin istehsalında, vulkanizasiya tezləşdiriciləri kimi və rezinlər üçün antioksidantlar, pestisidlər və korroziyaya qarşı, dərman maddələrin alınmasında və s. kimi istifadə edilir. Butilaminlər dərini və selikli qişanı qıcıqlandırırlar.

Mənbə[redaktə | mənbəni redaktə et]

  • Исп. литература для статьи «Бутиламины» Гембицкий П.А. [и др.], в сб.: Исследования в области химии полиэтиленамина и его применение в промышленности, М., 1974, с. 9-14;
  • Общая органическая химия, пер. с англ., т 3, М. 1982, с. 11-91;
  • Sommer K.J., Lipp H.I., Jakson L.L., “J. Org. Chem.” 1971, v. 36.N6, p.824$Kirk-Othmer encyclopedia, 3 ed., v. 2, N.Y.-[a.o.], 1978, p. 275-83. В.A. Бобылев.

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]