Dəyişikliklər kitabı

Dəyişikliklər kitabı (İ Tszin) (çin.易經, sadələşdirilmiş heroqliflə 易经, pinyin: Yì Jīng), yaxud Çjou İ (周易) — e.ə. VIII-VII əsrlərə aid erkən dövr Çin fəlsəfi mətnlərindən biri.

İ-tszin, yaxud da «Dəyişikliklər haqqında traktat (kitab)» adlanan əsər qrafik simvollardan və onların izahından ibarətdir. Onun əsasında 8 triqram durur:

• Tszian (səma)
• çen (dağ)
• Li (od)
• Çjen (ildırım)
• Su-yun (külək, ağac)
• Duy (nohur, hovuz)
• Gün (torpaq)
• Kan (su)

Bu triqramlar əslində o predmet və hadisələri ifadə edirdi ki, qədim çinlilər onlarla gündəlik praktikada rastlaşırdılar və xaosdan onları ayıra bilmək qabiliyyəti onların dünya baxışma xas idi. Nəticədə triqramın maksimum mümkün uyğunlaşdırılmış 64 heksaqram və 64 qrafik simvolu yaranmışdır. Hər bir simvol və hər bir heqsaqram müəyyən dərəcədə uzlaşdırılmış üfiqi xətlərdən fasiləsiz - yan və fasiləsiz – in-dən ibarətdir. Məsələn, birinci heqsaqram tsayan (yaradıcılıq), ikinci heqsaqram gün (ifa edilmə) müxtəlif xətlərlə ifadə olunur. Hər bir heksaqram gerçəkliyin müəyyən vəziyyətinin ifadəsi, mahiyyəti heksaqramda aşkarlanan müəyyən həyat durumunun ifadəsidir.

«Dəyişikliklər kitabı»nın nəzəriyyəsinə görə, bütün dünya vəziyyətlərin növbə ilə dəyişilməsindən ibarətdir. Bu dəyişilmə isə işıq və qaranlıq qüvvələrinin qarşılıqlı təsirində meydana gəlir. «Dəyişikliklər kitabı»nın fikrincə, bir vəziyyətdən digərinə keçid varlığın dinamikasını açmalı idi. «Dəyişikliklər kitabı» Çin mədəniyyəti tarixində böyük bir hadisə olub, qədim şamanlar, saray adamları və mirzələr dairəsində yaradılıb yayılmışdır. «Dəyişikliklər kitabı»nın məzmunu və əhəmiyyəti haqqında müxtəlif baxışlar mövcuddur. Bir qrup «Dəyişikliklər kitabı»nı romantik kitab hesab edir; ikinci qrup o qədər də əsassız olmayaraq belə hesab edir ki, burada mühüm fəlsəfi fikirlər tapmaq mümkündür. Üçüncü qrup bu kitabı məntiq dərsliyi sayır, dördüncü qrup mənəviyyatsız kitab hesab edir, beşinci qrup isə bunu fallik kosmoqoniya hesab edir və s.^[1]

Konfutsi bu əsəri belə dəyərləndirirdi: "Əgər həyatı uzatmağa nail ola bilsəydim, ömrümün 50 ilini Dəyişikliklər kitabının öyrənilməsinə həsr edərdim və onda da yanlışlıqlara yol verməzdim" (Söhbətlər və mühakimələr 7,16). Nəzərə almaq lazımdır ki, "Dəyişikliklər kitabı" Lunyuyun "Söhbətlər və mühakimələr"ində yanlız bircə dəfə xatırlanır və Konfutsinin maraqları irrasionalla bağlılığı olmayıb qeyri-tipikdir: "Mən fövqəltəbii qüvvə, zorakılıq, üsyan və ruhlar haqqında danışmıram". («Lunyuy», VII, 21/22) Fikirlər vardır ki, əslində Konfutsi "Dəyişikliklər kitabı" barədə məlumat verməmişdi. Bundan savayı "Dəyişikliklər kitabı" nə "Da syue"də, nə Çjun yune"də, nə də "Men-tszı"da xatırlanmır. "Tszo çjuani" və "Syun-tszı"da xatırlansa da konfutsiliyin klassik mətni kimi qeyd olunmurdu.

1. Çin fəlsəfəsi

İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva. Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Bakı, 2009

1. ↑ İlqar Hüseynov, Nigar Əfəndiyeva. Qədim dünya mədəniyyəti. Dərslik. Bakı, 2009, s. 160