Duyğu və qavramanın pozuntuları

Duyğu - cisim və hadisələrin duyğu orqanlarına təsiri nəticəsində əmələ gələn və ya cism və hadisələrin ayrı-ayrı xassələrinin inikasından ibarət olan ən sadə psixi proses. Xarici aləm haqqında bütün məlumatları insan duyğu orqanları vasitəsi ilə əldə edir. Duyğu orqanlarına analizatorlar da deyilir. Bu analizatorlara görmə, eşitmə, qoxu, dad və orqanizmin daxilində və xaricində yerləşən ümumi hissiyat reseptorları aiddir. Duyğu vasitəsi ilə insan soyuğu, istini, işığı, qaranlığı, acını, şirini, ağrını və s. hiss edir. Duyğu bizi əhatə edən varlığın, ümumiyyətlə, bütün biliklərimizin başlanğıcı, ilkin mərhələsidir.

1. Duyğu prosesinin pozulması nəticəsində senestopatiyalar baş verir. Senestopatiyalar - göynəmə, dartılma, təzyiq, qıdıqlama, sancma, soyuqluq və digər xoşa gəlməz hisslərin əzabverici və davamlı olması ilə özünü göstərir və bədənin müxtəlif yerlərində rast gəlinə bilər. Senestopatiyalar zamanı əksər psixi pozuntular kimi orqanizmdə heç bir patomorfoloji dəyişiklik baş vermir. Senestopatiyaları parasteziyalardan fərqləndirmək lazımdır. Beləki parasteziyalar müxtəlif daxili orqanlarda meydana çıxa patoloji proseslər nəticəsində meydana gəlir. Senestopatiyalar həm somatik, həm də psixi xəstəliklərdə, travmatik ensepalopatiyalarda, beyin-damar xəstəliklərində, nevrozlarda və s. xəstəliklərdə rast gəlinir.
2. Duyğu prosesinin reseptor pozuntuları. Duyğu prosesinin reseptor pozuntularına özünü sadə psixopatoloji əlamətlər kimi təzahür edən hipersteziya və hiposteziyalar aid edilir. Hipersteziya- qıcıqların kəskinləşmiş, yəni olduğundan daha güclü qavranılmasıdır. Məsələn, adi lampa işığı gözqamaşdırıcı projektor kimi, ətrafdakı əşyaların rəngi olduqca əlvan, səslər gurultulu kimi qavranılır. Yaranma səbəbi əksər hallarda somatik xəstəliklər, nevroz və yorğunluq olur. Bir sıra hallarda psixi xəstəliklərin başlanğıc mərhələsi kimi də meydana çıxa bilər. Hiposteziyalar - qıcıqların zəif qavranılmasıdır. Belə pozuntular zamanı ətrafdakı əşya və hadisələr solğun, məzmunsuz, səslər zəif, qoxular kütləşmiş qavranılır. Hiposteziyalara depressiv hallarda tez-tez rast gəlinir.

Qavrama - duyğu orqanları vasitəsi ilə obyektiv varlığın mərkəzi sinir sistemində əks olunmasıdır. Qavrama zamanı insan əşyanın həcmini, rəngini və digər xüsusiyyətlərini bütövlükdə dərk edir. Qavrama duyğular əsasında yaranan mürəkkəb və aktiv proses olubÇ digər psixi funksiyalarla sıx əlaqədardır. Məsələn, insanın əhvali-ruhiyyəsi, maraq dairəsi və intellektual səviyyəsindən asılı olaraq əşya və hadisələr müxtəlif cür qavranıla bilər. Rəssam təbiət mənzərəsini, yaşıllıqlar arasından axan çayı yüksək bədii vüsətlə qavradığı halda başqa birisi həmin mənzərəni sönük, məzmunsuz qavraya bilər. Və ya istirahət zamanı, yaxşı əhvali-ruhiyyədə hər hansı bir musiqini dinləyərək ondan yüksək zövq alan şəxs, ovqatı pis, yorğun olarkən həmin musiqini qıcıqlandıra bilər.

Qavrama pozuntusu 4 qrupa bölünür

• Aqnoziyalar
• Illuziyalar
• Hallusinasiyalar
• Psixosensor pozuntular

Qnozis- yunan sözü olub tanımaq, idrak, a isə inkar mənasındadır. Yəni tanımanın pozulması deməkdir. Bu duyğu orqanlarının anatomik və fizioloji pozuntusu ilə deyil, beyin qabığının ali inteqrativ şöbələrinin zədələnməsi ilə bağlıdır. Aqnoziyalara başlıca olaraq beyinin orqanik pozuntularında, travmalar, şişlər, damar xəstəliklərri və s. rast gəlinir. Aqnoziyalar bütün duyğu orqanlarına aid ola bilər. Görmə - optik aqnoziyası nisbətən tez-tez rast gəlinir. Buna ruhi korluq da deyilir. Belə pozuntu zamanı xəstə hər hansı bir əşyanı baxmaqla tanıya bilmir, lakin əli ilə toxunduqda onu düzgün qavraya bilir. Görmə aqnoziyası bəzən əşyalara deyil, onların məzmununa aid ola bilər. Məsələn, xəstə hər hansı bir şəkilə baxarkən orada təsvir olunan hadisənin məzmununu başadüşə bilmir, bəzi hərfləri tanıya bilmədiyi üçün yazını oxuya bilmir (alepsiya). Bəzən not yazılarını tanıya bilmir. buna optik amuziya deyilir. Rəqəmləri, rəngləri, bir sıra hallarda isə xəstə ona yaxşı məlum olan əşyaları sanki ilk dəfə görür. Eşitmə aqnoziyası - buna "ruhi karlıq" da deyilir. Bu zaman xəstə ona tanış olan səsləri, sözləri, musiqi melodiyalarını başadüşmür.

Illuziyalar - illusio fransızcadan aldadıcı təsəvvür, yayınma mənasındadır. Başqa sözlə təhriv olunmuş qavramadır. Onun da 5 növü var: görmə, eşitmə, qoxu, dad və taktil illüziya larıdır. İlluziyalar sağlam adamlarda da rast gəlinə bilər. Məsələn, ağır eşidən və ya zəif görən adamın səs və əşyaları düzgün qavramaması, yaxud içərisində maye olan stəkana salınmış qaşığın sınmış görünməsi. Sağlam adamın illüziya görməsinə səbəb mənəvi və fiziki yorğunluğ da ola bilər. Lakin bu hal qeyri-patoloji illüziya dır. Bu sadəcə qavramanın çətinləşməsidir. Bu zaman psixi pozuntulu insanlardan fərqli olaraq sağlam insanlarda özünütənqid mövcuddur. Yəni şəxs öz səhvini düzəltmək iqtidarında olur. Lakin psixi pozuntu nəticəsində yaranan illüziya lar zamanı xəstə öz səhvini düzəltmək iqtidarında olmur və illüziya nın davam etmə müddəti psixi pozuntunun dərəcəsindən asılıdır. İlluziyanın 3 növü var:

• affektiv - affektogen. Bu illüziya

lar hissiyatın güclənməsi fonunda - qorxu, vahimə, gərgin gözləmə zamanı təsadüf olunur. Xəstə küncdə asılmış paltonu evə girmiş oğruya, ağacın əyri budağını ona hücum rtməyə hazırlaşan zəhərli ilana, pəncərə şüşəsindən düşən kölgəni caniyə bənzədir.

• verbal - latınca verbalis nitq, söz deməkdir. Bu zaman isə xəstələr ətrafdakı insanların danışdığı adi sözləri özlərinə təhqir kimi başadüşür.
• pareydolik illüziya

lar. Bu zaman xəstə ətrafdakı obrazları fantastik bir səhnəyə bənzədir (məsələn, buludları, xalçadakı naxışları). Bu növ illüziya lar Delirios halın - alkoqol psixozu başlanqıc formasında rast gəlinir.

Hallusinasiyalar- hallucinatio latın sözü olub, qarabasma, sərsəmləmə deməkdir. Bu zaman xəstə real aləmdə mövcud olmayan obrazları görür. Bir sözlə hallusinasiyalar obyektsiz qavramadır.

1. Eşitmə hallusinasiyası - bunun bir neçə növü var. Akoaizm - bu zaman xəstə məzmunsuz küylər eşidir. Bu sadə eşitmə Hallusinasiyasıdır. Verbal eşitmə hallusinasiyası. Bu zaman xəstə uzun-uzadı sözlər , nitq eşidir. Ən təhlükəli eşitmə Hallusinasiyası imperativ hallusinasiyadır. Bu zaman xəstəyə eşitdiyi səslər müxtəlif əmrlər verir. Məsələn, belə hallusinasiyanın təsiri altında xəstə qadın öz üşağını balta ilə doğramışdır. Antoqanist eşitmə hallusinasiyası zamanı xəstə iki səs eşidir. Bİri hər hansı bir şeyi etməsini, digəri isə etməməsini əmr edir.
2. Görmə hallusinasiyası- bu bəzən sadə - fotopsiya şəklində (gözün önündə kiçik parıltılar, tüstü, cizgilər görür), bəzən isə mürəkkəb formada baş verir. Ətrafda mövcud olmayan obrazlar, döyüş səhnələri, hətta ağır xəstələrdə qarşılarında özlərini də görürlər. Məsələn, bir xəstə qarşısında özünün 3 formada görür - birinin əlində nizə, birində balta və birində isə tapanca.
3. Qoxu hallusinasiyası - ən çox alın payında şişi olan xəstələrdə rast gəlinir. Belə xəstələr əksər hallarda burunlarına pis qoxunun- çürümüş ət iyi, benzin iyi, kəskin qoxulu dərmanlar və s. gəlməsindən şikayət edir. Belə xəstələr yeməkdən imtina edirlər. Çünki oraya zəhərli maddələrin qatıldığını, xörəyin meyiddən hazırlandığını hesab edirlər.
4. Taktil hallusinasiyası - Bu zaman xəstələr bədənlərinin müxtəlif nahiyyələrində göynəmə, soyuqluq, dartınma və s. kimi hissiyatın olması, bədənlərində cücülərin, qarışqaların gəzdiyini deyirlər. Taktil hallusinasiyanın visseral formasında xəstələr daxili orqanlarında (qida borusu,mədə,bağırsağlarında) tikan, bığcıq olduğunu bildirirlər.

Hallusinasiyalar iki qrupa bölünür: həqiqi, yalançı(psevdo h.). Həqiqi hallusinasiyada xəstənin təsvir etdiyi obrazlar ətraf mühitdə olur. Psevdo hallusinasiyalarda isə hallusinator obraz orqanizmin özündə yerləşir. Məsələn, xəstələr səslərin öz beynlərindən gəldiyini, hadisələri beyin gözü ilə gördüyünü söyləyir. Psevdo allusinasiyalar daha mürəkkəb olub özündə qavrama ilə yanaşı təfəkkür sferasını da əhatə edir.

1. Hipnohagik halusinasiyalar - yuxu ilə ayıqlıq arasında, yəni mürgüləmə fazasında rast gəlinən görmə hallusinasiyalarına deyilir. Bu nov hallusinasiyalar bəzi mürəkkəb səhnələri xatırladan məzmunda olur. Bəzən qeyri-adi adamlar onları qorxudur, hücum edir və ya lağa qoyur. Xəstə gözünü açdıqda bütün bu səhnələr yox olur, bir neçə müddətdən sonra yenidən təzahür edir.

Funksional hallusinasiyalar - digər hallusinasiyalardan fərqli olaraq real qıcıqlandırıcılar əsasında yaranır və yalnız qıcıq mənbəyi yox olduqdan sonra o da yox olur. Məsələn, qatarda gedən şəxs təkərlərin ahəngdar səsini sözlər, onun ünvanına deyilmiş müxtəlif söyüşlər kimi eşidir. Bu illüziya ya bənzəyir, lakin ondan fərqi bundadır ki, xəstə söyüşləri eşitməklə bərabər relslərin səsini də eşidir.

Psixosensor pozuntular. Bəziləri bu növ pozuntuları qavrama pozuntuları çərçivəsində deyil, ayrıca təsvir edirlər. Psixosensor pozuntular mərkəzi sinir sistemində sensor sintez prosesinin pozuntusu nəticəsində meydana çıxır. Metomorfopsiya adı altında təsvir olunan bu pozuntular əsasən 3 formada rast gəlinir.

1. Makropsiya - ətrafdakı əşyaların, ölçüsündən böyük qavranılması.
2. Mikropsiya - əşyaların olduğundan daha kiçik qavranılması.
3. Dismeqalopsiya - cisimlər həcmcə deyil, formaca dəyişilmiş (məsələn, üçbucaq çevrə şəklində, düz xətt əyri-üyrü şəkildə) qavranılır.

"Psixiatriya" N.V.Ismayılov / "Maarif" nəşriyyatı / Bakı 1992