Enerji böhranı

Enerji böhranı enerji qaynaqlarının tərkibində yaranan darboğaz və ya qiymət artımı sonra ortaya çıxan vəziyyətə verilən addır. Məşhur ədəbiyyatda xüsusilə elektrik şəbəkələrində və avtomobillər üçün yanacaq tədarükü çətinliyi üçün istifadə olunur. Son illərdə sənaye inkişaf və əhali artımıyla birlikdə enerji üçün qlobal tələb böyük bir artım göstərmişdir. Dünyanın ehtiyaclarını qarşılayacaq miqdarda kifayət qədər enerji olacaq mı?McKinsey Qlobal İnstitutu, günümüzdən 2020-ci ilə qədər inkişaf etmiş ölkələrin tələbinin dünya enerji tələbinin haradasa 80-%ini meydana gətirəcəyini, bu tələbin 32-%nin Çindən, 10-%sə Orta Şərqdən qaynaqlanacağını nəzərdə tutur. MİT-in (Massachusetts Institute of Technology) etdiyi bir araşdırma, dünya səviyyəsində enerji tələbinin 2050-ci ilə qədər günümüzdəkilərin üç qatına çıxa biləcəyini təxmin etməkdədir.

İlk neft böhranı, 1973–74də meydana gəldi. 1973 Ərəb-İsrail müharibəsi, neft çıxaran bir neçə ərəb ölkəsinin ABŞ və İsrail ilə ittifaqlıq edən ölkələrə neft nəqlini durdurmasına səbəb oldu.

Sənayeləşmiş ölkələr:

Daha yüksək neft qiymətləri aşağı nisbətli iqtisadi böyüməyə, daha yüksək bir inflyasiya nisbətinə, böyük ticarət açıqlarına və işsizliyin artmasına səbəb oldu. Bunlar, milli barışığı poza bilər və siyasi sistemin sabitlik və hökumətini baltalayabilər. İnkişaf etməkdə olan dünya: İnkişaf etməkdə olan ölkələrdə idxal edilən neftin qiyməti də artdı və bu vəziyyət bəzilərinin ehtiyac duyduqları neftin ödənişini ödəyə bilmək üçün nəhəng borclar altına girməsinə səbəb oldu. Sıfır böyümə bədbəxtliyə və üsyanlara səbəb olar. İkinci neft böhranı, 1979–80-də meydana gəldi. Bu böhranı yaradan hadisə: İran İnqilabı və şahın devrilməsi oldu. İrandan ABŞ-yə neft daşınması dayandı, amma əsl böhran, OPEK qiymətlərini iki qatına çıxaranda baş verdi. Üçüncü neft böhranı 1990–91də meydana gəldi. İraq, Küveyti işğal və Səudiyyə Ərəbistanını təhdid etdi. İraqın Orta Şərqdəki suveren güc olmasının qarşısını almaq və bölgə neftlərinin istehsalı və qiymətləndirilməsi üzərində qeydə dəyər bir təsir etmək üçün ABŞ-nin liderliyindəki koalisiya gücləri İraqı Küveytdən zorla çıxardılar. Neft qiyməti, İraqın Küveyti işğalından dərhal sonra həddindən artıq miqdarda artdı, lakin döyüş sonunda qiymət, döyüş əvvəlindəki səviyyəyə düşdü. Bu vaxtlar yüksək neft qiymətləri dövrü, Çavezin Venesuela üzərindəki nəzarətini gücləndirməsi ilə birlikdə — ki bu vəziyyət tətillər və etirazlara səbəb oldu-2002-ci ilin sonu ilə 2003-cü ilin əvvəllərində başladı. Siyasi qarışıqlıq, ən etibarlı neft ixracatçılarından biri olan Venesueladakı neft istehsalını dayandırdı. İstehsal heç vaxt əvvəlki səviyyəsinə gəlmədi və hazırdaki fəaliyyəti tətildən əvvəlki səviyyədən gündə 500.000 barel daha aşağı düşdü. Bu gün neft bazarı hər gün az qala 86 milyon barrel nefti daşıyan və istehlak edən (2005-ci ildə hər saniyə 1.000 barrel ətrafı) kompleks və qlobal bir sistemdən ibarətdir. "Digər neft ölkələri": İran, Nigeriya, Səudiyyə Ərəbistanı, Suriya, Sudan, Misir, Çad, Anqola, Azərbaycan və Türkmənistandır. a) Beynəlxalq terrorizm riskini azaltma istiqamətindəki səylər (və İraq ilə Əfqanıstanda müvəffəqiyyətli olmaq) istiqamətində: Səudiyyə və İran xəzinələrini neft gəlirlərimiz ilə zənginləşdirərək, Səudiyyə tərzi puritanical Sünni İslam və İran tərzi radikal şiə İslam növlərini maddi olaraq dəstəkləyir; Müsəlman dünyasını daha xoşgörüşsüz bir istiqamətə doğru aparırıq. Müsəlman dünyasının sərhədlərində bu vəziyyət, Taliban, Əl-Qaidə, Həmas, Hizbullah və İraqdakı sünni kamikadzeləri kimi qrupların daha çox iştirak etməsinə gətirib çıxarır. Müsəlman dünyasının mərkəzində isə intihar bombacılarını şəhidlər olaraq alqışlayan ictimaiyyət daha da böyüdür. b) Rusiya, İran və Venesuela kimi ölkələr, enerji qaynaqlarını qonşularına qarşı istifadə edirlər. Ölkələr arasında ənənəvi döyüş çərçivəsində düşünməyə öyrəşmişik; amma ona sahib olanlar üçün enerji, gedərək daha çox seçilən bir silaha çevrilir. Rusiya-Ukrayna qaz münaqişəsindən sonra Avropaya təhcizatı müvəqqəti olaraq dayandırıldı. İran (OPEK içindəki ən böyük ikinci istehsalçı), bir neft böhranı başlatma təhdidi savurdu. c) Demokratiya: Artan neft qiymətləri, dünyanın bir çox yerindəki anti-demokratik rejimləri gücləndirərək beynəlxalq sistemi zəhərləyir. Gəlirlərində neft ixracından yüksək dərəcədə asılı və zəif təşkilatlara və ya açıqca avtoritar rəhbərliklərə sahib dövlətlərdə neftin qiymətinin və azadlığın artım sürəti tərs istiqamətdə hərəkət edir. Neftə əsaslanan zənginlik əsasən İndoneziya, Malayziya, Meksika və Nigeriya kimi ölkələrdə demokratiyalaşmanı daha çətin hala gətirmişdir; eyni vəziyyəti Orta Asiyanın neft zəngini ölkələrində də görə bilərik. Neftə əsaslanan zənginlik, qarşıdurmalara üç şəkildə təsir edər: İlk olaraq, sonrasında siyasi sabitsizliyə səbəb olan iqtisadi sabitsizliyə gətirib çıxarar. İnsanlar işlərini itirdikləri zaman hökumətlərinə qarşı daha hirsli və nağd pul əskikliyi yaşayan hökumətlərinə meydan oxuyan üsyançı ordular tərəfindən silah altına alınmağa qarşı daha müdafiəsiz olarlar. İkinci olaraq, neft gəliri əksəriyyətlə üsyanları dəstəkləməyə kömək edər. Bir çox ölkədəki üsyanlar, başçılarının pulu bitdiyində müvəffəqiyyətsiz olar, lakin neft zəngini ölkələrdə pul toplamaq üsyançılar üçün nisbətən asandır. İraq və Nigeriyada olduğu kimi neft oğurlayıb qara bazarda sata bilərsiniz. Kolumbiya və Sudandakı kimi, uzaq bölgələrdə fəaliyyət göstərən neft şirkətlərindən təhdidlə pul qopara bilərsiniz. Və ya ekvatorial Qvineyası və Konqo Respublikasında olduğu kimi, əgər gələcəkdə iqtidarı ələ keçirərlərsə hesaba qatılmaq qarşılığında onlara pul təmin edən iş ortaqları tapa bilərlər, lakin ənənəvi qaynaqlar da artacaq. Ən yaxşı həll, zəngin ölkələr üçün neft və təbii qaz istehlaklarını sürətlicə azaltmaq və kasıb ölkələrin neft istehsalından daha davamlı bir kasıblıqdan qurtuluş yolu tapmasına yardımçı olmaqdır, lakin qərb iqtisadiyyatı qalıq yanacaqlardan o qədər asılıdır ki Çin ilə Hindistanda neft və təbii qaz istehsalına tələb çox sürətlə artmaqdadır, alternativlər mövzusundakı ən qoçaq səyin belə hər hansı bir təsir göstərməsi on illər çəkə bilər. Qlobal problem-yerli öhdəliklər (fərqliləşən maraqlar, özendiricilerin olmaması) Avropadakı əsas müzakirə oxu, idxal təbii qazdan asılılığın necə idarə ediləcəyi, çox ölkədə yeni nüvə stansiyaları inşa edib etməmək və bəlkə də kömürə geri dönməkdir. Fransa, enerji böhranına qarşılıq olaraq nüvə stansiyasını vurğulamışdır. 2005-ci ildə enerjinin haradasa 80-%ini bu qaynaqdan çıxarırdı. Və 2005-ci ildə Finlandiya, çox Avropa ölkəsindəki, nüvə gücünü yavaş-yavaş istifadədən çıxardaraq, dünyanın ən böyük nüvə reaktorunu inşa etməyə başladı. Şimal dənizində neft və təbii qazın tapılması, Norveç və Britanyaya köməkçi oldu. Bu böyük neft yatağı, Britaniyanın neft sahəsində onlarla il boyunca öz-özünə kafi olmasını təmin etdi, lakin istehsal 1999da zirvəyə çatdı və o gündən bəri enişdədir. Nəhayət 2004-cü ildə Britaniya, ixrac etdiyindən daha çox miqdarda nefti idxal edirdi. (2003-cü ildə Britaniyanın enerjisinin 41%-i təbii qazdan, 32%i neftdən, 18%-i kömür və 9%-i nüvə gücündən gəlirdi) Ənənəvi olaraq Avropa dövlətləri idxal yanacağın qiymətinin dünya Bazarları tərəfindən təyin olunaraq yüksəlməsinə icazə vermiş və yüksək vergilər yolu ilə enerji qənaətini təşviq etməyi sınamışlar. Yaponiya daxili qaynaqlarının kasıblığını, enerji növlərinə ayrılması ticarət və investisiya ilə kompensasiya etməkdədir.