Ev iyesi

Ev iyəsi — türk xalq mədəniyyətində evin qoruyucu ruhu. Üy (Uy, Oy, Öy) iyəsi olaraq da tanınır. Moğollar Gər (Ker) Ezen deyərlər.

Hər ev üçün fərqli bir iye vardır. Bəzən bir ilan olaraq betimlenir. Evdə görülən ilanın bərəkət gətirəcəyinə inanılır. Onu öldürmədən çölə çıxarmaq lazımdır. Beləcə o da heç kimə zərər verməmiş olar. Əks halda evin bərəkəti qaçır. Qısa boylu bir kişi şəklindədir. Evə daxil olduqda, ona salam vermək lazımdır. Yoxsa küsüb gedər və evin bərəkətini də aparar. Ev bir müddət sonra ören dönər. Ailəni qoruyar. Bəzən əşyaların yerini dəyişdirir. Bəzən qışqıraraq insanları qorxudur. Ev iyəsi insanlarla eyni evdə birlikdə yaşayır. "Ev gözətçisi" olaraq da bilinər. Bəzən ilan qılığında olan, ya da gözləri kor kimi yanan, saçları dağınıq əsmər bədənli bir varlıq olaraq izah edilər. Daha çox tərk edilmiş evlərdə rast gəlinir. İnsan qılığında və ocaq başında olan bir ruhdur. Uzun saçlı və orta boylu bir qoca olan bu iye, evi qara ruhlardan və xəstəliklərdən qoruyar. Ev iyəsi ümumiyyətlə ağ geyinən bir qadın, ağ bir dovşan və ya ağ bir it qılığındadır. Ona qaz, toyuq, xoruz, ördək kimi evcil quş qurban edilir. Bodrum mərtəbədə yaşayır və evə ancaq gecələri çıxar. Hər insan onu fərqli qılıqda görər. Ancaq ümumiyyətlə olaraq orta boylu, ağ üzlü, buruq dərili, ağ paltarlı, bir az donqar biri olduğunu deyilər. Yun, kətan eğirir, beşiğinde ağlayan körpəsini yelləyər, qabyuyan yuyar. Yanğın çıxarsa və ya evə oğrular girsə səs çıxararaq ya da ev sahiblərinin ayağını çəkərək onları oyadır. Bəzən yatan ev sahibinin saçlarını da örebilir. Bu hörgünü sökmək yaxşı deyildir. Bəzən insanlar gecə yarısı oyananda ev içində getmə və nəfəs alma səsləri duyumsarlar. Bu səslər ona aiddir. Bir evdən başqa bir evə taşınılınca bir vida mərasimi keçirilir və bu mərasim zamanı iyeyi yeni evə dəvət edirlər. Bəzən də Ev iyəsi üçün xüsusi at qaçılar və onu köhnə evdən yeni evə aparırlar.

Qırsut iyəsi - türk, tatar və altay mifologiyasında qoruyucu ruh. Qırzıt iyəsi də deyilir. Ev iyəsi ilə əlaqəli olaraq qiymətləndirilən bir varlıqdır. İnsanın öz iyəsidir, yanında olduğu o insanı qoruyur. Sözün müqəddəslik mənası vardır. Bu səbəblə İnsan iyəsi belə deyilə bilər.^[1] Qonaq gedən evin xanımını, istədiyi saatda getdiyi yerdən alaraq evə gətirir. Yol boyunca ona yoldaşlıq edər. Qırsut olmayan evin çox soyuq olacağı istiqamətində bir inanc vardır.

Kimsənə - türk və altay xalq inancında ev cini. "Kimesne" olaraq da deyilər. Evlərdə yaşayarlar. Cinlərin adlarının tələffüz edilməsinin onları çağırmaq mənasına gələcəyi səbəbiylə uyğun olmaması "kimsə", "kimsənə" kimi örtülü adlar verilməsinə səbəb olmuşdur. Xüsusilə evlərdə yaşadığı düşünüldüğü üçün bu təbirlər istifadə olunur. Bu söz, naməlum olma ifadə edər.

Şərq Anadoluda məşhur olan bir inanca görə hər evin bir pərisi olar, ona da "sahab" (sahib) deyilər. Onlar evin təmiz tutulmasını istəyirlər. Əks halda ev xalqını cəzalandırar o evin bərəkətini alarlar. Bu inanc, ev iyəsiyle əlaqədar inanclardan ayrılmaz bir bütün meydana gətirər.

(Ev) kökündən törəmişdir. Sığınmaq, birlikdə yaşamaq mənalarını ehtiva edər. İçində oturulan yaşanılan yer deməkdir. Evren (kainat) sözü ilə eyni kökə malikdir. Bu mənada kainat də böyük bir evdir. Monqolcada ev sözcüyü uyğunlaşma, anlaşma, sülh kimi mənalar daşıyar.

• Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0)  (türk.)

Mifologiya ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.