Fənari İsa Məscidi

Fənari İsa Məscidi — İstanbulda əvvəllər pravoslav kilsəsi kimi istifadə edilən, lakin türklər şəhəri ələ keçirdikdən sonra məscidə çevrilən ibadət yeridir. İbadət yeri İstanbulun Fatih səmtində, Vətən küçəsi kimi tanınan Adnan Menderes bulvarında yerləşir.

Fənari İsa Məscidi
41°00′55″ şm. e. 28°56′38″ ş. u.
Ölkə
Üslubu Bizans memarlığı
Materialı Kərpic
Fənari İsa Məscidi xəritədə
Fənari İsa Məscidi
Fənari İsa Məscidi
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bizans dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

908-ci ildə Bizans admiralı Konstantinos Lips dövrün imperatoru VI. O. Aslanın hüzurunda monastır tikintisinə başlamışdır.[2] Monastırın yerləşdiyi yer köhnə Bayrampaşa çayının (Likus çayı) ətrafındakı vadidə, o dövrdə Merdosanqaris adlanan ərazidə yerləşirdi. Quruluş Məryəm Theotokosa həsr edilmişdir.[3] Kilsənin tikinti mərhələsi və ondan sonrakı dövrlər haqqında məlumat verən “Typikon” adlı kitabda kilsədə 50 qadın ruhani olduğu, 15 çarpayılıq xəstəxanasının da olduğu yazılır. O dövrdə Konstantinopolun ən böyük qurumlarından biri idi. Hazırkı tikili 6-cı əsrə aid başqa bir kilsənin xarabalıqları üzərində tikilib və tikintisində köhnə Roma qəbiristanlığının qəbir daşlarından istifadə edilib. Pravoslav müqəddəslərindən olan Müqəddəs İrininin müqəddəs qalıqları da burada saxlanılır. Kilsə istifadədə olanda xalq arasında Şimal Kilsəsi kimi tanınırdı. Dördüncü Səlib yürüşündən sonra, Bizans İmperiyası bərpa olunarkən, 1286-1304-cü illər arasında, mərhum Michael Palaiologosun həyat yoldaşı İmperator Teodora Palaiologina, ilk kilsənin cənubunda Vəftizçi Yəhyaya həsr olunmuş yeni bir kilsə tikdirdi. Burada dəfn olunanlar arasında İmperator Teodoradan başqa, onun oğlu Konstantinos, Monferrat imperatoru İrene və əri II İmperator. Andronikos da var. İmperator tərəfindən tikilmiş bu kilsə Cənubi Kilsəsi kimi tanınırdı. 14-cü əsrdə kilsəyə narteks və parekleziya əlavə edildi. İmperator sülaləsinin üzvlərinin burada dəfn edilməsi ənənəsi XV əsrə qədər davam etdi. VIII Moskvalı İoann həyat yoldaşı Moskvalı Anna da vəba epidemiyasının ictimaiyyət arasında çaxnaşma yaratmasının qarşısını almaq üçün öldüyü gecə burada dəfn edildi. 1453-cü ildə fəthdən sonra kilsənin qəbiristanlıq kimi də istifadə edildiyi güman edilir.[4]

Osmanlı dövrü[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimal kilsəsindən Bizans qalıqları (İstanbul Arxeologiya Muzeylərində saxlanılır).

1497-1498-ci illərdə İstanbulun türklər tərəfindən alınmasından az sonra II.Bayazid dövründə binanın Cənub kilsəsi adlanan hissəsini Molla Fənarinin qardaşı oğlu Rumeli kadısı Fənarizadə Əlaəddin Əli bin Yusif Əfəndi məscidə çevirdi. Binanın cənub-şərq hissəsinə minarə əlavə edilmişdir. Yarım günbəzlərdən biri mehraba çevrilmişdir. Məscid mədrəsənin baş xətiblərindən İsa Əfəndinin adını daşıyır. 1633-cü ildə baş verən yanğın nəticəsində ciddi ziyan görən və yararsız hala düşən məscidi 1636-cı ildə vəzir Bayram paşa təmir etdirib. Eyni dövrdə bina məscidə, Şimal kilsəsi isə lojaya çevrilmişdir. Sütunlar dayaqlarla dəstəklənirdi. Onun iki günbəzi yenidən qurulmuş və divarlardakı mozaikalar çıxarılmışdır. 1782-ci ildə baş verən başqa bir yanğın da strukturu zədələdi. Bundan sonra onun ilk əsaslı təmiri yalnız 1847-1848-ci illərdə baş verdi. Bu təmirdə Cənub kilsəsinin sütunları dəstəklənərək narteksdə məhəccər funksiyasını yerinə yetirən yarımdivarlar götürülüb. Bina 1918-ci ildə yenidən yanğına məruz qalmış və təxliyə edilmiş və istifadəsiz qalmışdır. Respublika elan edildikdən sonra 1929-cu ildə aparılan qazıntılar zamanı 22 sarkofaq aşkar edilmişdir. Struktur 1970 və 1980-ci illərdə Amerika Bizans Cəmiyyəti tərəfindən geniş təmirə məruz qalmışdır. Bu gün də məscid kimi fəaliyyət göstərir.[5]

Memarlıq xüsusiyyətləri[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimal kilsəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Şimal kilsəsinin daxili görünüşü.
Şimal Kilsənin Qübbəsi.

Şimal kilsəsi o dövrün memarlığında adi olmayan şəkildə tikilmişdir. Beşbucaqlı tikili üslubu adlandırıla bilən bu tikilinin əsas binanın dörd küncünün hər birində bir, ortasında isə bir sütun var idi. Bu, Konstantinopol şəhərində bu üslubda tikilmiş ilk dini binalardan biri idi. Bu, çox güman ki, 880-ci ildə tikilmiş Yeni Kilsənin prototipi idi, onun qalıqları günümüzə qədər gəlib çatmamışdır. Kilsənin ölçüləri nisbətən kiçikdir. Daxili istifadə sahəsi 13 metr uzunluğunda və 9,5 metr enindədir. Şimal kilsəsinin divarları kərpic və kiçik bərk daş blokların birləşməsindən istifadə edilməklə tikilmişdir. Bu, 10-cu əsr Bizans memarlığının tipik xüsusiyyətlərindən biri idi. Binanın 3 hündür yarımqübbəli apsisləri var. Ortadakı apsis, pastoporium, bucaqlı quruluşa malikdir. Mərkəzi apsisin yan tərəflərindəki apsislər ənənəvi Bizans kilsələrində olduğu kimi diakonik və protez kimi istifadə olunur. Apsislər üçlü və tək lanslı pəncərələrlə bölünür. Naosda ritualların icra olunduğu iki sıra pəncərələr var. Aşağı cərgədə olanlar üçlü lanslı pəncərələr, yuxarı cərgədə olanlar isə yarımdairəvi formadadır. Kilsədə iki uzun parsel var və onların hər biri apsislə bitir. Binanın hər dörd tərəfində günbəz üçün dayaq rolunu oynayan dörd dam divarı var və onların üstündə səkkiz pəncərəli günbəz yerləşdirilib. Orijinal bəzəklərdən qalan yalnız dörd mərkəzi dayaq sütunundan üçünün altındakılardır. Bundan əlavə, pəncərənin kənarlarında və günbəz nağarasında Bizans dövrünə aid orijinal dekorativ ornamentlər seçilir. İlkin planda divarlarda ümumiyyətlə mərmər panellər və rəngarəng kirəmitlər olsa da, bu gün onun yalnız izləri görünür.

Cənub kilsəsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Cənub kilsəsi dördbucaqlı formalı, üstündə günbəz olan məkandır. Son Paleolog memarlığının xüsusiyyətlərini daşıyır. Kilsənin tikintisində əməyi olan xeyirxahların xatirəsinə qoyulmuş abidə və məqbərələrə yer açmaq üçün kilsə parsellərlə genişləndirilib. Kilsənin mərkəzi hissəsi yan hissələrdən 3 sütunlu tağla ayrılmışdır. Ola bilsin ki, izdihamlı mərasimlər zamanı buraya toplaşan insanlar kilsənin orta hissəsində baş verənləri görməkdə çətinlik çəkiblər.[6] Şimal kilsəsində olduğu kimi burada da xarici divarlar kərpic və daşdan birlikdə istifadə edilərək yaradılmışdır. Cənub kilsəsində və bu kilsənin əsas apsisində geniş bəzək əşyaları vardır. Əsas apsis üç sıra taxçadan ibarətdir. Ortada üç sıra pəncərələr var. Divarların tikintisində istifadə edilən kərpiclər svastikalar, qövslər, günəş xaçları və menderslər yaratmaq üçün düzülüb. Naxışlara ağ və tünd qırmızı zolaqlar daxildir. Ümumiyyətlə bir sıra daşlar; İki-beş sıra kərpicdən də istifadə edilmişdir. Bu bina İstanbulda orta və son dövr Bizans memarlığının xüsusiyyətlərini əks etdirən mühüm əsərlərdən biridir.[7] [8]

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

  1. ↑ 1 2 archINFORM (alm.). 1994.
  2. ↑ The name of the founder has been found in an inscription on the cornice of the apse. Krautheimer (1986), p. 409.
  3. ↑ Müller-Wiener (1977), p. 126
  4. ↑ The parekklesion is a chapel leaning to the side of the church or of the narthex.
  5. ↑ Freely says that Anna was buried in the dead of night to avoid creating a public panic due to rumors of the Bubonic plague.
  6. ↑ Van Millingen (1912), p. 128
  7. ↑ Krautheimer (1986), p. 457.
  8. ↑ Krautheimer (1986), p. 467.