Göz rəngləri

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Göz rəngi — gözün rəngi iki müxtəlif amillə müəyyən edilən poligenik fenotipik əlamətdir. İrsiyyətin piqmentasiyası və irisin stromasında bulanıq mühit tərəfindən işığın səpilməsinin tezlikdən asılıdır^[1].

İnsanlarda irisin piqmentasiyası irisin piqment epitelində melaninin konsentrasiyasından, irisin stromasında (ön irisin üzərində yerləşir) melaninin miqdarından asılı olaraq açıq qəhvəyidən qara rəngə qədər dəyişir^[2]. İnsan irisində və ya göz mayesində nə mavi, nə də yaşıl piqmentlər heç vaxt mövcud deyil. Beləliklə, göz rəngi struktur rəng nümunəsidir və xüsusilə açıq gözlər üçün işıqlandırma şərtlərinə görə dəyişir^[1].

Bir çox quş növünün parlaq rəngli gözləri pteridinlər, purinlər və karotenoidlər kimi digər piqmentlərin varlığının nəticəsidir^[2] . İnsanlarda və digər heyvanlarda çoxlu fenotipik göz rəngi variasiyaları var.

İnsanlarda göz rənginin genetikası və irsiyyəti mürəkkəbdir. İndiyə qədər 15-ə qədər gen göz rənginin miras qalması ilə əlaqələndirilib. Mavi gözlərin sadə bir resessiv xüsusiyyət olduğuna dair əvvəlki fikirlərin yanlış olduğu göstərildi^[3]. Göz rənginin genetikası o qədər mürəkkəbdir ki, valideyn və uşaq göz rənglərinin demək olar ki, hər hansı birləşməsi baş verə bilər^[4].

İrisin rəngi insan haqqında çoxlu məlumat verə bilər və rəng təsnifatı patoloji dəyişiklikləri sənədləşdirmək və ya insanın oftalmik dərmanlara necə reaksiya verə biləcəyini müəyyən etmək üçün faydalı ola bilər^[5]. Normal göz rəngi qəhvəyinin ən tünd çalarlarından mavinin ən açıq çalarlarına qədər dəyişir. Tədqiqat məqsədləri üçün həm sadə, həm də kifayət qədər ətraflı olan standartlaşdırılmış təsnifata ehtiyacı ödəmək üçün irisin üstünlük təşkil edən rənginə və mövcud qəhvəyi və ya sarı piqmentin miqdarına əsaslanan bir dərəcə sistemi inkişaf etdirdi^[6]. Nisbətindən asılı olaraq irisin görünüşünü struktur rənglə birlikdə təyin edən üç piqment rəngi var. Yaşıl irislər, məsələn, bəzi sarı və mavi struktur rəngə malikdir. Qəhvəyi irislərdə daha çox və ya daha az melanin var. Bəzi gözlərdə irisin ətrafında limbal üzük adlanan qaranlıq bir halqa var^[7]. Rəngin qavranılması baxış şəraitindən (məsələn, işıqlandırmanın miqdarı və növündən, həmçinin ətraf mühitin çalarlarından) asılı olduğundan, göz rənginin qavranılması da belədir^[8].

Tünd qəhvəyi iris Avropa, Amerika, Afrika, Qərbi Asiya, Şərqi Asiya və Cənub-Şərqi Asiyada geniş yayılmışdır^[9]. Açıq qəhvəyi irislərə Avropa, Qərbi Asiya, Cənubi Asiya, Orta Asiya və Amerikada rast gəlmək olar^[10]. Bir neçə istisna olmaqla, bütün məməlilərdə qəhvəyi və ya tünd piqmentli irislər var. İnsanlarda qəhvəyi ən çox yayılmış göz rəngidir və dünyada insanların təxminən 79% -i bu rəngə sahibdir^[11]. Qəhvəyi gözlər irisin stromasında melaninin nisbətən yüksək konsentrasiyasının nəticəsidir və nəticədə həm qısa, həm də uzun dalğa uzunluğunda işığın udulması baş verir^[12].

İnsanlarda tünd qəhvəyi gözlər üstünlük təşkil edir və dünyanın bir çox yerlərində bu, demək olar ki, yeganə iris rəngidir^[13]. Qəhvəyi gözlər Avropa, Şərqi Asiya, Cənub-Şərqi Asiya, Mərkəzi Asiya, Cənubi Asiya, Qərbi Asiya, Okeaniya, Afrika və Amerikada geniş yayılmışdır^[14]. Açıq və orta piqmentli qəhvəyi gözlər Cənubi Avropada, Şimali və Cənubi Amerikada və Mərkəzi Asiyanın bəzi bölgələrində, Qərbi Asiya və Cənubi Asiyada da yayılmişdır^[15].

Onlara ən çox Şimali, Qərbi və Mərkəzi Avropada rast gəlinir^[16]. Şotlandiyada insanların 29%-nin yaşıl gözləri var. İslandiyada kişilərin 8–10%-nin və qadınların 18–21%-nin və Hollandiyada kişilərin 6%-nin və qadınların 17%-nin yaşıl gözləri var. Avropalı Amerikalılar arasında yaşıl gözlər ən son Kelt və Alman əcdadları arasında ən çox yayılmışdır, təxminən 16%. Veronadan olan italyanların 40,8%-nin, Alikantedən olan ispanların 22,5%-nin və Afinadan olan yunanların 15,4%-nin yaşıl, boz və ya mavi gözləri var. Bununla belə, bütün dünyada yaşıl ən nadir təbii göz rəngi hesab olunur; dünya əhalisinin yalnız 2%-i buna malikdir^[17].

İnsanlarda mavi gözlərin ardınca gələn irsiyyət nümunəsi resessiv əlamətə bənzəyir (ümumiyyətlə, göz rənginin irsi poligenik əlamət hesab olunur, yəni bir deyil, çoxlu genin qarşılıqlı təsiri ilə idarə olunur)^[18]. 2008-ci ildə yeni bir araşdırma mavi gözlərlə nəticələnən tək bir genetik mutasiya müəyyən etdi. Mavi gözlər Şimali və Şərqi Avropada, xüsusilə Baltik dənizi ətrafında geniş yayılmışdır. Mavi gözlərə Cənubi Avropa, Mərkəzi Asiya, Cənubi Asiya, Şimali Afrika və Qərbi Asiyada da rast gəlinir^[19].

Mavi gözlər kimi, boz gözlərdə də irisin arxasında tünd epiteli və ön hissəsində nisbətən açıq stroma var. Boz və mavi gözlər arasındakı görünüş fərqinin mümkün izahı, boz gözlərin stromada daha böyük kollagen yataqlarına sahib olmasıdır^[20]. Alternativ olaraq, boz və mavi gözlərin ön stromada melaninin konsentrasiyasında fərqlənə biləcəyi təklif edilmişdir^[21].

Boz gözlərə Şimal-Qərbi Afrika, Yaxın Şərq/Qərbi Asiya, Mərkəzi Asiya və Cənubi Asiyanın Ores dağlarında Çaviya əlcəzairliləri arasında da rast gəlmək olar. Böyüdükdə, boz gözlər irisdə az miqdarda sarı və qəhvəyi görünür^[22].

Boz yaşıldan sonra ikinci ən nadir təbii göz rəngidir və dünya əhalisinin 3%-nə məxsusdur^[23].

Daha açıq göz rənginə malik insanlar günəş işığından qoruyan irisdə daha az piqmentə malik olduqları üçün işığa daha həssas olsalar da, göz rənginin görmə kəskinliyi kimi görmə keyfiyyətinə birbaşa təsir etdiyinə dair çox az dəlil var^[24]. Bununla belə, qara gözlü insanların "reaktiv tipli tapşırıqlar"da daha yaxşı bacariq göstərdiklərini göstərən bir araşdırma var ki, bu da onların daha yaxşı reaksiya vaxtlarına sahib ola biləcəyini göstərir. Bununla belə, yüngül gözlü insanlar qolf topu vurmaq və ya beysbol topları atmaq kimi fəaliyyətləri əhatə edən "öz-özünə tapşırıqlar" adlanan işlərdə daha yaxşı idi. Başqa bir araşdırmada, daha tünd gözlü insanlar raketləri vurmaqda daha yaxşı idi. Alimlərin fikrincə, bu nəticələri yoxlamaq üçün daha çox tədqiqata ehtiyac var.