HESA Əbabil

İranın HESA şirkətinin istehsal etdiyi "Ababil" PUA-ları tək mühərrikli çoxməqsədli taktiki pilotsuz uçuş aparatıdır. "Ababil" PUA-ları əsasən "Ababil-2" və "Ababil-3" versiyalarında istehsal edilir. "Ababil-2"-nin özü isə bir neçə variantda buraxılır. Bu PUA-lar uzunmənzilli və aşağı texnologiyaya malik pilotsuz vasitə sayılır.

HESA Əbabil
İstehsalçı	HESA, Qüds Aviasiya Sənayesi Şirkəti
İlk uçuş	1986[1]
İstismara verilmə tarixi	1980-ci illər
İstimarının bitmə tarixi	Hal-hazırda aktiv şəkildə istifadə olunur
İstismarçılar	İran  İraq  Sudan  Suriya
Buraxılış sayı	370 (2006)[2]
Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

.

"Ababil" proqramı İran-İraq müharibəsi zamanı başlayıb. 1990-cı illərdə inkişaf etdirilən "Ababil-2" adi müşahidə imkanlarına malikdir və yüngül döyüş sursatı kimi də tətbiq edilə bilər, lakin daha çox HHM sistemləri üçün pilotsuz hədəf olaraq istifadə olunur. 2000-ci illərdə təqdim edilən daha böyük və daha geniş qabiliyyətli "Ababil-3" kəşfiyyat və müşahidə məqsədilə hazırlanıb və bunun üçün imkanlarını da inkişaf etdirib. Ümumilikdə, "Ababil" olduqca sadə, ucuz və istifadəsi asan bir sistemdir.

"Ababil-2" və "Ababil-3" Orta Şərq və digər ölkələrin hökumət qüvvələrinə və qeyri-dövlət iştirakçılarına geniş şəkildə ixrac edilib. "Ababil" PUA-ları 2006-cı ildən həm Livan müharibəsində, həm İraq müharibələrində, həm də Sudan, Suriya, İraq və Yəmən vətəndaş müharibələrində istifadə edilib.

"Ababil"in erkən hazırlanma tarixi bəlli deyil. Bu proqramın "Quds Aviation Industries" şirkəti tərəfindən 1986-cı ildə başlandığını və ilk çatdırılmanın 1993-cü ildə baş verdiyi ehtimal edilir.

İran üzrə hərbi ekspert Qalen Vrayt bu proqramın 1980-ci illərin ortalarında İranın "Electronics Industries" şirkətində hazırlandığını və 1986-cı ildə kütləvi istehsalına başlandığını, həm də onlardan İran-İraq müharibəsində istifadə edildiyini yazır.^[2][3][4]

"Ababil" PUA-ları pnevmatik katapult qurğusundan buraxılır. PUA silindrik füzelyaja, uzunsov şaquli kilə və itələyici mühərrikə malikdir. Bütün variantlar 100 km-dən çox döyüş məsafəsinə malikdir və bütün variantlar "Ababil-T" istisna olmaqla, hamısı alminium metal konstruksiyaya malikdir. "Ababil-T" isə kompozit (şüşə lifli) materialdan hazırlanır.

"Ababil" PUA-sı JATO platformasından və ya "Mercedes Benz 911" yük maşını üzərində quraşdırılan pnevmatik katapultdan buraxıla bilər. Buraxılış qurğusu gəminin göyərtəsində də istifadə edilə bilər, onu rahat daşınması üçün hissələrə bölmək də mümkündür. PUA-nın yerə enməsi üçün paraşüt 4 m/s enmə sürətini təmin edir.

Bu aparatlar 25 at gücünə malik WAE-342 və 30 at gücünə malik "Vanckle Engine" P-73 kimi iki növ mühərriklə təchiz edilir. IDEX-2011 aviasalonunda nümayiş olunan "Ababil-2" PUA-sı R-73 mühərriki ilə təchiz edilmişdi.

"Ababil" PUA-ları ingilislərin "Meggitt Banshee" pilotsuz vasitəsinə çox bənzəyir. "Meggitt" həm də "Ababil"də tətbiq edilən WAE-342 mühərriklərinin istehsalçısıdır, buna görə bu şirkətin İran dronlarının hazırlanmasında iştirak etdiyi ehtimal olunur.

GPS bazalı idarəetmə sistemi, "Ababil"ə əvvəlcədən təyin olunan marşrut boyunca uçmaq, yerdən idarəetmə məntəqəsinə müstəqil qayıtmaq və paraşütlə yerə enmək imkanı verir. Pnevmatik buraxılış sisteminin quraşdırıldığı yük maşını pilotsuz təyyarənin yığılması və təmiri üçün lazım olan bütün vasitələri, eləcə də 220 V generatorunu daşıyır. Kiçik dəyişikliklərdən sonra "Ababil" buraxılış sistemi 300 kq-a qədər ağırlığı olan dronları da buraxmaq üçün istifadə edilə bilər.

"Ababil" əsasən kəşfiyyat missiyaları, ərazinin fotoları və məlumatların toplanması üçün hazırlanıb. Pilotsuz uçuş aparatı İran HHQ-nin təlimində hava hədəfi kimi istifadə edilməklə bərabər, 40 kq partlayıcı ilə yüklənərək idarəolunan raketə çevrilə bilər.

• Çəkisi: 82 kq;
• Qanad uzunluğu: 2.9 m;
• Kreyser sürəti: 290 km/saat;
• Uçuş müddəti: 90 dəq;
• Uçuş məsafəsi: 249 km;
• Faydalı yükü: 35 kq;

"Ababil-T" 40 kq TNT daşıyan orta/qısa mənzilli pilotsuz vasitənin qısaldılan, T şəkilli versiyasıdır.^[3] PUA iki incə quyruq kili ilə təchiz olunan, təkmilləşdirilən və sadələşdirilən idarəetmə sisteminə malikdir. Daha optimal anten mövqeyi sayəsində yerə məlumat ötürmə sistemi təkmilləşdirilib, paraşüt yerləşdirmə sistemi və təmir üçün daxili hissələrə giriş yaxşılaşdırılıb. PUA xüsusi asqı qurğusu ilə təchiz olunarsa, hücum təyyarələrinin altında daşına bilər.

Bu modeldə, "Ababil-T"də olduğu kimi, uçuşda təyyarənin dayanıqlığını artırmaqla yanaşı əlavə manevr imkanı verən ikili kil pərindən istifadə olunur. Eyni zamanda, pilotsuz aparatdakı radar əks etdirən səthlərin sahəsi və infraqırmızı diapazonun siqnaturası artırılıb. CH modeli adətən infraqırmızı tuşlama başlığına malik zenit və digər raketləri sınaqdan keçirmək üçün hava hədəfi olaraq istifadə olunur.

Bu modelin ön hüssəsində 360 dərəcəlik görüntünü təmin edən elektro-optik kamera yerləşir. Arxa yarımkürəni isə bu kamera əhatə tam etmir. Bu model, televiziya tuşlama rejiminə malik sursat kimi də istifadə edilə bilər.

"Qasef-1" PUA-sı "Ababil-2" bazasında hazırlanıb və yüngülləşdirən silah-sursat dəstinə malikdir. 30 kq döyüş başlığı daşıyan^[5] PUA Yəməndəki husilər tərəfindən MIM-104 "Patriot" raket komplekslərinin yerüstü radiolokasiya komponentlərinə hücum üçün istifadə edilib.^[6]

"Qasef-1" PUA-ları 2016-cı ilin sonunda silahlanmaya qəbul edilib. Onların bir partiyası Yəmənə gedən yolda koalisiya qüvvələri tərəfindən ələ keçirilib. Husilər isə "Qasef-1" PUA-larını özləri hazırladığını iddia edir, lakin bu iddia mübahisəlidir. Əksəriyyət pilotsuz vasitələri İranın istehsal etdiyinə inanır.

Bu versiya avtomatik sabitləşdirmə sistemi və GPS qəbuledicisi ilə təchiz edilir. Avtomatik sabitləşdirmə sistemi HESA-nın avionika mühəndisliyi şöbəsinin ən son inkişafıdır və hətta təcrübəsiz pilota PUA-nı idarəetməyə imkan verir. Uzun və qısa mənzilli iki versiyada istehsal olunan bu model İran Hərbi Hava Qüvvələrinin müxtəlif ehtiyaclarını ödəmək üçün hazırlanıb. PUA bazaya təyyarənin koordinat oxuna nisbətən mövqeyi, yerdən hündürlüyü, pərlərin sürəti, batareyanın vəziyyəti, elektron xəritədə marşrut traektoriyasının proyeksiyası, coğrafi enlik və uzunluq, bazaya qədər olan məsafə, istiqamət, sürət və s. kimi məlumatları ötürə bilər. GPS sistemindən istifadə edərək, pilotsuz vasitəni uzaq məsafələrə, görmə üfüqündən kənara göndərmək və bazaya (150 km radiusda) qaytarmaq mümkündür.

Bu model eyni zamanda video müşahidə sistemi ilə təchiz olunaraq 4200 m yüksəkliyə qalxa bilir. Qurğu FLIR (Forward-looking infrared) infraqırmızı müşahidə sistemi ilə də təchiz edilə bilər.

Bu model, ilk növbədə, qısa, orta və uzun mənzilli zenit raket sistemlərinin divizionları üçün hava hədəfi olaraq istifadə olunur. Buraxılması üçün pnevmatik sistemdən və ya raket gücləndiricilərindən, enmə üçün isə paraşüt və ya xizək tipli ayaqlardan istifadə edilir.

Bu model artan davamlılıq ilə xarakterizə olunur və ultra aşağı hündürlüklərdə uçuşu stimulyasiya etmək üçün istifadə olunur. EPR-i artırmaq üçün aparat əlavə radar əks etdirən səthlərlə də təchiz olunur. "Ababil" PUA-ları çoxməqsədli olması, istehsalın ucuzluğu, struktur sadəliyi və səmərəliliyi sayəsində partizan müharibəsində dəyərli bir vasitə hesab edilir.

Onların mövcudluğu Sudan və Livanda qeydə alınıb. İranın dəstəklədiyi "Hizbullah"ın bu dronlardan təxminən 12 ədəd əldə etdiyi barədə məlumatlar mövcuddur.

"Ababil-3" versiyası yalnız müşahidə üçün istifadə olunan təkmilləşdirilən "Ababil" versiyasıdır. O, daha yaxşı avadanlıq daşıyır və daha uzun müddət havada qala bilir. Çox güman ki, "Ababil-3" Cənubi Afrikanın "Denel Dynamics Finder" şirkətinin "Finder-2D" modeli bazasında qurulub. 2006-cı ildə hazırlanan, 2008-ci ildən isə istehsal edilən "Ababil-3" PUA-ları "Ababil-2"dən daha çox ixrac edilib.

"Ababil-3" real vaxtda video görüntülər toplayaraq ötürə bilir. "Ababil-3" silindrik korpusa malikdir, qanadları isə gövdənin sonunda və bir qədər yuxarıda yerləşdirilir. Qanad quruluşu, uzunluğunun yarısından sonra qanadın uclarına doğru daralan düzbucaqlıdan ibarətdır. "Ababil-3" qanadları 3 metrlik "Ababil-2" ilə müqayisədə 2 dəfədən çox böyükdür və 7 m metr təşkil edir.^[7]

PUA "Limbach Flugmotoren" adlı alman şirkətinin^[8] "Limbach L550E" tipli mühərrikindən istifadə edir.^[9] Bəzi mənbələr isə "Ababil-3" PUA-larında Çin və ya İran istehsalı olan L550 mühərriklərinin klonları ilə təchiz edildiyini iddia edirlər.^[10] "Ababil-3" PUA-sının bir çox daxili hissələri İrlandiya müdafiə podratçılarından alınıb.^[11]

İraqda İŞİD-in nəzarətində olan ərazisi üzərində, görünür ki, mexaniki nasazlıq səbəbi ilə endirilən Ababil-3-ün təhlili göstərir ki, Ababil-3 kompozit materiallardan istifadə edilərək istehsal edilmişdir. PUA-nın elektrik mərkəzinin düz səthli silindrik formalı başcıqları var idi; mühərrikin İranda və ya Çində istehsal edildiyi aydın deyildir. Ümumiyyətlə, istehsalı "çox qənaətcil" idi və Ababil-3 ucuz qiymətə dizayn edilmişdir. Həmçinin endirilmiş Ababil-3 modelində sahədə zəif istehsal və ya işlənməyə səbəb ola biləcək bir sıra qüsurlar var idi.^[12]

"Ababil-3" PUA-ları əsasən "Bəndər Abbas" limanı yaxınlığındakı Minab şəhərinin ətrafındakı uçuş-enmə zolağına yerləşir. Bəzi mənbələr isə onların "Bəndər Abbas" beynəlxalq hava limanında yerləşdiyini bildirir. İran tərəfi "Ababil-3" PUA-larının ABŞ-nin RQ-2 pilotsuz vasitələri ilə müqayisə olunacaq imkanlara malik olduğunu iddia edir.^[13]

• Maksimum sürəti: 200 km/saat;
• Döyüş radiusu: 200 km;
• Uçuş yüksəkliyi: 5000 m;
• Uçuş müddəti: 4 saat.

2014-cü ildə İran "Ababil-3" üçün gecəgörmə qabiliyyətlərini inkişaf etdirdiyini açıqladı. Deməli "Ababil"in əvvəlki versiyaları yalnız gündüz istifadə üçün yararlı olub.

"Ababil 3" PUA-ları Suriyadakı vətəndaş müharibəsində geniş istifadə olunur. Hökumətyönlü qüvvələrin tərkibi və vahid komandanlığa tabe olmaması, bu PUA-ların kimin tabeliyində və hansı məqsədlərlə istifadə edilməsinə nəzarəti çətinləşdirir.

2019-cu ilin iyulun 17-də İranın "Ababil-3" taktiki kəşfiyyat PUA-sı Pakistanın Bəlucistan regionunda tapıldı. İran PUA-larının orada uçması, Pakistan ərazisini izləməsi ümumiyyətlə sirr deyil, orada itkilər əvvəllər də olub.

Lakin bu dəfə fotoşəkildə görünən "Ababil-3" PUA-sının şassisi əvvəlki versiyalardan fərqlənib. Bu isə yaxınlarda "Ababil-3" PUA-sının yeni bir versiyasının hazırlandığını və istehsal edildiyini göstərir.

"Ababil-3" vasitəsinin "3–1-R" və "3–2-R" ilə başlayan yeni seriya nömrələri bəzi mənbələrdə A3N-1 kimi göstərilir. A3N-1–217 seriya nömrəli PUA 2018-ci ilin sonunda İranda keçirilən Kiş aviasərgisində ilk dəfə nümayiş etdirilib.

2014 və 2016-cı illərdə Kiş aviasərgisində nümayiş etdirilən "3–2-R 155" və "3–2-R 197" seriya nömrələri olan "Ababil-3" versiyaları isə şassilərinin dizaynına görə bir-birindən nəzərəçarpacaq dərəcədə fərqlərə malik olub.

Suriyada məhv edilən bu PUA-lardan biri isə "3–2-R0105" seriya nömrəsinə malik olub. 2000-ci illərin ikinci yarısında Sudana təslim edilən ən erkən İran PUA-sı orada "Zagil" adlandırılırdı, 2012-ci ildə vurulan zaman isə onun üzərində "3–1-R031" seriya nömrəsi aşkar seçilirdi. Deməli, İran digər ölkələrə ixrac etdiyi PUA-lara fərqli seriya nömrələri təyin etməklə onların fəaliyyətlərini və tətbiq sferalarını nəzarətdə saxlamağa üstünlük verib.

1. ↑ Ahmad, Naveed. "The Advent of Drones: Iran's Weapon of Choice" (PDF). International Institute for Iranian Studies (Rasanah). 2 June 2019.^{[ölü keçid]}
2. ↑ ^{1 2} Galen Wright. "Ababil UAV". thearkenstone.blogspot.com. February 5, 2011. April 19, 2020 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: October 1, 2020.
3. ↑ ^{1 2} Martin Streetly, redaktorJane's All the World's Aircraft: Unmanned 2014–2015. London: IHS Jane's. 2014. səh. 79-80. ISBN 978-0-7106-3096-4.
4. ↑ Interavia: Business & Technology, Issues 649–659 (2001)
5. ↑ Jeremy Binnie. "Yemeni rebels display UAVs". London: IHS Jane's. 2 March 2017. 2 March 2017 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
6. ↑ "'Kamikaze' drones used by Houthi forces to attack Coalition missile defence systems". Conflict Armament Research. March 2017. 2022-05-25 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-01.
7. ↑ Nicholas Blanford. "Hizbullah airstrip revealed". Beirut: IHS Jane's Defence Weekly. 23 April 2015. 18 July 2015 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
8. ↑ "Der Generalbundesanwalt beim Bundesgerichtshof: Pressemitteilung". www.generalbundesanwalt.de. 20 February 2013. 30 March 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 October 2020.
9. ↑ US State Department. "UAE-Based Intermediary Working to Supply Iranian Entity with German-Origin Uav Engines". 12 May 2008. 2 December 2021 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 October 2020 – WikiLeaks PlusD vasitəsilə.
10. ↑ Pyruz, Mark. "Pahpad AB-3 UAV powerplant". 2022-08-17 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-01.
11. ↑ Wade, Jennifer. "Parts made by Irish manufacturer found in Sudan drone - reports". TheJournal.ie. 2021-10-26 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-01.
12. ↑ Pyruz, Mark. "Intel on Iran: Technical commentary on a captured Iranian UAV". 13 February 2017. 6 September 2018 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 1 October 2020.
13. ↑ Dan Gettinger. "Drone Activity in Iran". 2020-08-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-10-01.