Kürd Hizbullahı üsyanı 1980-2000-ci illər arasında Kürd Hizbullahının rəhbərlik etdiyi sui-qəsdlər, silahlı toqquşmalar, adam oğurluğu və digər hücumlar dövrü idi. Üsyan kürd Hizbullahının ilk qurulduğu vaxtdan başlayıb və 2000-ci ildə türk polisi tərəfindən öldürülənə qədər Hüseyn Velioğlu, 2001-ci ildən 2002-ci ildə qrupun tərksilah edildiyini elan edənə qədər İsa Altsoy tərəfindən idarə olunub. Türkiyə hökumətinin Hizbullaha qarşı basqınları davam edir.
Türkiyə hakimiyyəti iddia edirdi ki, Kürd Hizbullahı İran tərəfindən maliyyələşdirilir və onun döyüşçüləri İran İslam Respublikasında təlim keçib, İran isə Türkiyə hökumətini devirmək və İran tipli İslam Respublikası qurmaq üçün Kürd Hizbullahından istifadə etməyi planlaşdırır.[1][2][3] Buna baxmayaraq, kürd Hizbullahı bu məqsəddən əl çəkdi və kürd separatizminə üstünlük verməyə başladı.[4]
Kürd Hizbullahı Türkiyəni zalım bir dövlət və İslamın düşməni, PKK-nı isə təhlükə olaraq görürdü. Kürd Hizbullahı Türkiyədə kürdlərin yeganə nümayəndəsi olduğunu iddia edərək PKK-nı qeyri-qanuni hesab edirdi, PKK isə onlara qarşı eyni cür hiss edirdi. Kürd Hizbullah üzvləri "Partiya Karkerên Kurdistanê" adları ilə PKK-nı tanımaqdan imtina etdilər və yalnız "Partiya Kafirên Kurdistanê"dən istifadə etdilər.[5] Hüseyn Velioğlunun yazdığı Kürd Hizbullah manifestində qruplaşmanın rəsmi hədəfi kürdlərin müstəqilliyi idi.[6]
Kürd Hizbullahı yarandığı dövrdə PKK-ya qarşı döyüşmək istəməyib, hətta bəzən dəfələrlə PKK ilə barışmağa cəhd edib, lakin buna nail ola bilməyib. Onlar sülh bağlamaq və PKK ilə gələcək əməkdaşlığı müzakirə etmək üçün Beqaa vadisini ziyarət etmək üçün bir heyət göndərmişdilər, baxmayaraq ki, 17 may 1991-ci ildə PKK heç bir səbəb olmadan Şırnakda yüksək rütbəli bir kürd Hizbullah üzvünün valideynlərini öldürdüyü zaman iş pozuldu. Kürd Hizbullahı dəfn mərasimində PKK-ya qarşı müharibə elan etdi və 3 dekabr 1991-ci ildə kürd Hizbullah üzvü Məhəmməd Ata PKK-nın bölgə zabiti Mixail Bayro və mühafizəçilərini öldürdü. Ata daha sonra türk qüvvələri ilə toqquşmada öldürülüb. PKK ilə kürd Hizbullahı arasındakı toqquşmalar 1995-ci ilə qədər davam etdi, PKK 500-ə yaxın, Kürd Hizbullahı isə 200-ə yaxın döyüşçüsü itirdi. 1995-ci ildən sonra Hizbullah və PKK bir-birlərini hədəf almağı dayandırdılar və heç bir rəsmi razılaşma əldə etməsələr də və düşmən olaraq qalmasına baxmayaraq diqqətlərini Türkiya ilə mübarizəyə yönəltdilər.[7]
1990-cı illər boyu kürd Hizbullahı tez-tez PKK ilə döyüşmək istəmədiyini və aralarındakı münaqişənin yalnız kürdlərə zərər verdiyini, Türkiyə və dərin dövlətin xeyrinə olduğunu bəyan edirdi. Hizbullah da PKK-nın dözümsüz olduğunu və münaqişəni başlatanın olduğunu iddia edib.[8]
Türkiyənin fikrincə, PKK və Hizbullah 1998-ci ildə rəsmi və tam təsirli atəşkəs əldə edib və onların münasibətləri yavaş-yavaş inkişaf etməyə başlayıb, gələcək əməkdaşlığa yol açıb.[9] Hüseyin Vəlioğlu Abdullah Öcalandan sonra Türkiyədə ən çox axtarılan adam kimi sürətlə yüksəldiyi zamanlar idi.[10][11]
Kürd Hizbullahı Türkiyə dövləti ilə işləmək ittihamlarını rədd edərək, bunun PKK təbliğatı olduğunu iddia edir, Türkiyə dövləti də Kürd Hizbullahını terror təşkilatı və təhdid hesab edir, baxmayaraq ki, əvvəlcə kürd Hizbullahına dözsələr də, PKK ilə döyüşdükləri üçün.[12][13] Hüseyn Vəlioğlunu şəxsən tanıyan kürd Hizbullah müxalifi verdiyi müsahibədə Kürd Hizbullahının Türkiyə dövləti ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını, Türkiyə dövlətinin də Hizbullaha dözmədiyini iddia edib. O, Türkiyə dövlətinin PKK ilə mübarizə aparmaqla çox məşğul olduğunu, Hizbullaha diqqəti yönəltmək olmadığını və bunun Hizbullahın böyüməsinə imkan verdiyini, baxmayaraq ki, Türkiyə dövləti Öcalan həbs olunanda və PKK zəiflədikdə Hizbullahı tez məğlub etdi.[14] Təqaüdçü JİTEM agenti Türkiyənin Kürd Hizbullahına PKK-ya qarşı yardım təklif etdiyini təsdiqlədi, baxmayaraq ki, Hüseyn Velioğlu bundan imtina etsə də, Türkiyəyə nifrətlərini və PKK ilə sülh üçün səylərini bir daha təsdiqlədi.[15]
Kürd Hizbullahı Türkiyə dövlətinin Hizbullahı qurduğunu və ondan istifadə etdiyini deyən şəxslərin bütün ifadələrinin yalan olduğunu iddia edib və öz növbəsində Hizbullah Kesire Yıldırımdan (Öcalanın keçmiş həyat yoldaşı), MİT-də iştirak edən şəxslərdən, habelə Ergenekon iddialarını, Türk dövlətinin PKK-nı qurduğunu və onlardan istifadə etdiyini ifadə etdi. Hizbullah bu açıqlamaları yalnız PKK-ya daim yalandan ittiham olunmağın necə bir hiss olduğunu göstərmək üçün verdiklərini, həmçinin “PKK-nın ‘Hizbullahı dövlət qurdu’ və ya ‘dövlət istifadə etdi’ sözlərini işlətməyi dayandırmalı” və “nə PKK-nı dövlət qurub, nə də Hizbullah. Nə PKK-nı dövlətlə əməkdaşlıq edir, nə də Hizbullah”.[16]
Cəmil Bayık 2012-ci ildə verdiyi müsahibədə "Hizbullaha qarşı hörmətsizlik etmək və ya hər hansı qarşıdurma, gərginlik, qarşıdurma və nifrət yaratmaq niyyətimiz yoxdur. Keçmişdə çox dərin ağrılar və ağır xərclər olsa da, hələ də ondan döndərmirik. Bizim üçün vacib olan, xalqımızın azadlığı və maraqlarıdır." PKK-nın Hizbullahı xaric edərkən kürd xalqı adından necə danışdığını tənqid etsələr də, Hizbullah Bayıkı və onun açıqlamasını təriflədi və PKK-nın “dünən ‘düşmən’ dediyi, bu gün ‘dost’a çevrildiyini iddia etdi. Bu gün ‘dost’, sabah ‘düşmən’ elan edə bilər”. Hizbullah həmçinin qeyd edib ki, "Cəmil Bayıkın verdiyi mesajlar qismən zəhərlənmiş bal olsa da, bizim arzu və ümidimiz balın qalib gəlməsi və zəhər təsirinə qalib gəlməsidir".[16]
2013-cü ildə Dəclə Universitetində Hizbullah tərəfdarları ilə PKK tərəfdarları arasında təxribat xarakterli vərəqələr atıldıqdan sonra 3 gün toqquşdu. Azad Dava Partiyasının sədri Hüseyn Yılmaz türkləri hər iki tərəfi qızışdırmaqda günahlandıraraq, “PKK-Hizbullah qarşıdurmasının məqsədli şəkildə yaradılmasının istəndiyini” bildirib. Yılmaz, Azad Dava Partiyasının 2013-2015-ci illərdə PKK-Türkiyə sülh prosesini dəstəklədiyini iddia edərək, PKK ilə Hizbullah arasında daimi atəşkəsin onlar üçün daha vacib olduğunu bildirib.[17] HDP-li siyasətçi Altan Tan da bunu dəstəkləyib və "PKK-Hizbullah qarşıdurmasının qarşısı nəyin bahasına olursa olsun alınmalıdır. Bunu israrla istəyənlər var" deyib. Tan həmçinin Azad Səbəb Partiyası tərəfdarları ilə HDP tərəfdarları arasındakı gərginliyə son qoymağa çağırıb.[18]
2014-cü ilin sonlarında Diyarbəkirdə PKK tərəfdarları ilə Hizbullah tərəfdarları arasında toqquşma olub və nəticədə 10 nəfər ölüb. Hizbullah bəyanat yayaraq, “Allahın adı ilə biz dəfələrlə PKK ilə qarşıdurma istəmədiyimizi, bu münaqişənin tərəfdarı olmadığımızı və müsəlman xalqımızın bu cür hadisələrdən böyük zərər gördüyünü ictimaiyyətə bəyan etmişik. Lakin bu siyasətə baxmayaraq, PKK-nın təxribatının nəticəsi olaraq bizim aramızda bir döyüş var idi ki, bu da bizə başqa alternativ yol qoymadı, necə ki, PKK bu münaqişənin təşəbbüskarıdır, ondan sui-istifadə edənlərdir Bunun yayılmasına və Kürdüstan xalqına zərər vurmasına səbəb oldu, günahkar PKK olduğu üçün üzr diləyəcək, üzr istəmək üçün heç bir səbəbimiz yoxdur və bağışlanma diləyin”.[19] İsa Baqasi adlı Hizbullah lideri toqquşmalarla bağlı danışarkən həlak olan Hizbullah tərəfdarlarını “şəhid” adlandıraraq, “Münaqişənin qalıcı həllini tapmaq üçün PKK Hizbullahı öldürmək istədiyi düşmən kimi görmək əvəzinə Hizbullahı Kürdüstanın qanuni gücü kimi qəbul etməlidir”.[20]
Türkiyə hakimiyyəti 1992-1996-cı illər arasında 1550-dən çox Hizbullah üzvünü həbs etsə də, eyni zamanda PKK üzvlərini də həbs etsə də, PKK ilə Hizbullah arasında gedən müharibəyə məhəl qoymadılar, ümid edərək, hər iki qruplaşmanın kürd-türk münaqişəsi davam etdirməyə gücü çatana qədər bir-biri ilə vuruşacaqlar. Lakin Hüseyn Vəlioğlunun artan kürd millətçiliyi, Hizbullahın PKK ilə atəşkəs əldə etməsi, Türkiyənin cənub-şərqində Hizbullahın kürdlər arasında varlığının artması, eləcə də Hizbullahın Türkiyəyə qarşı artan düşmənçiliyi səbəbindən Türkiyə hakimiyyəti daha Hizbullahı gözdən sala bilmədi və daha çox həbs olundu. 1997-ci ildən 2000-ci ilə qədər onların 6000-dən çox üzvü.[21][22][23][24] Bir çox kürd Hizbullah üzvü JİTEM tərəfindən qaçırıldı və bir daha görünmədi.[25]
Türkiyə səlahiyyətliləri Hizbullah yaraqlılarını Süleymanci və ya Nurcus (tez-tez hədəfə aldıqları qrup) kimi geyinməkdə və terrorda şübhəli bilinməmək üçün onları ictimai yerlərdə tanıtmaqda ittiham edib.[26]
Türkiyə hökuməti Hizbullaha qarşı sərt tədbirlər gördü və onların hərəkətlərini izləməyə başladı. Hizbullah rəhbərliyi yüksək hazırlıq vəziyyətində, Türkiyə və ya MİT-in xəbərçisi olduğundan şübhələndikləri üzvlərini edam etməyə başladı. Hizbullah Türkiyə rəsmilərinə və mülki şəxslərə qarşı vurub-qaç hücumlarını artırdı.[27]
Türkiyə kəşfiyyatı Kürdüstan İslam Hərəkatı (HİK) və PKK-nın üsyan boyu Hizbullaha kömək etdiyini bildirib.[26] Bir türk polis rəisi hətta PKK və Hizbullahı eyni əlin fərqli barmaqları adlandırıb.[28][29] 1998-ci ildə Türkiyə səlahiyyətliləri Hüseyn Vəlioğlunun və xeyli sayda Hizbullah döyüşçüsünün İraq Kürdüstanına getdiyini və daha sonra Türkiyəyə qarşı istifadə etmək üçün Osman Əbdüləzizin rəhbərliyi altında Kürdüstan İslam Hərəkatından (İMK) təlim aldığını iddia etdi.[30] 2005-ci ildə KRG-də tərksilah edilmədən və siyasi partiya kimi qeydiyyatdan keçməzdən əvvəl IMK İraq Kürdüstanında çox güclü silahlı qrup idi və daha sonra AAI və KJG ilə birlikdə Byara İslam Əmirliyini yaratmaq üçün vuruşdu.[31] Ədhəm Bərzani 1999-cu ildə Soran şəhərində Hüseyn Vəlioğlu və 300 kürd Hizbullah yaraqlısına təlim keçib.[32]
1999-cu ildə Abdullah Öcalanın həbsindən sonra Türkiyə rəsmiləri diqqətini heç kəsə xəbər vermədən daim hərəkət etdiyi üçün yeri bilinməyən Hüseyn Vəlioğluna yönəlməyə başladı.[26][27]
1990-cı illərdə Hizbullah təxminən 593 qətl və 43 adam oğurluğu törədib.[27] 1998-ci ildə onlar islamçı feminist fəal Konca Kurişi qaçıraraq öldürdülər.[33] Nurçu fəal İzzettin Yıldırımı da 29 dekabr 1999-cu ildə təravih hazırlayarkən qaçırıblar. Onun cəsədi 2000-ci ildə İstanbulda keçirilən basqınlar zamanı Hizbullahın hücrə evində tapılıb.[34][35]
1993-cü ildə Uğur Mumcunun öldürülməsində həm PKK, həm də Hizbullah günahlandırılırdı.[36][37] Mustafa Karasu, Mumcunun PKK-ya MİT-in sızması faktının yayılmasının qarşısını almaq üçün Türkiyə dövləti tərəfindən öldürüldüyünü iddia edib.[38]
2000-ci ilin əvvəlində Türkiyə hakimiyyəti 2000-ci ildə İstanbula basqınlar keçirərək, Hüseyn Vəlioğlunu öldürərək Hizbullahın tənəzzülünə səbəb oldu. Türkiyə hökuməti daha sonra 20.000-ə yaxın Hizbullah üzvünün 15.000-dən çoxunu həbs edən böyük bir repressiyaya başladı.[39][40][41] Türkiyənin məlumatına görə, Hüseyn Vəlioğlu bir müddət İranda olub və basqınlardan 2 ay əvvəl Türkiyəyə qayıdıb.[42][43] İllər sonra Amerika texnoloji şirkəti IBM Beykozda türk polisi ilə atışma zamanı Hüseyn Vəlioğlunun dəlilləri məhv etmək üçün vurduğu kompüterlərdən zədələnməmiş sabit disklərdən faylları çıxardı. IBM sənədləri Diyarbəkir məhkəməsinə göndərib.[44] Türkiyə parlamentinin hesabatında 1995-ci ildə Hizbullah tərəfindən 400-500 kürd yeniyetmənin Türkiyə qüvvələrinə qarşı hücuma hazırlıq məqsədilə hərbi təlim keçmək üçün İrana göndərildiyi məlum olub.[22]
Kürd Hizbullahı iddia edirdi ki, PKK ilə atəşkəs və Velioğlu ilə Öcalan arasındakı barışıq Türkiyənin onları ciddi qəbul etməsinə səbəb olub.[45]
Kürd Hizbullahının son böyük hücumu və Hüseyn Vəlioğlunun öldürülməsinə görə mümkün cavab tədbiri 2001-ci ildə Diyarbəkirdə məskunlaşan türk polis məmuru Qaffar Okkanın daha əvvəl ölümlə təhdid etdiyi və daha 5 polisin öldürüldüyü sui-qəsd olub.[46]
Türkiyə dövləti Hizbullahı məscidlərdə sıxışdırıb və bunun nəticəsində demək olar ki, bütün məscidlər Hizbullah fəaliyyətindən təmizlənib. Hizbullah tərəfdarı mühazirələr oxumaqda günahlandırılan minlərlə kürd şeyxinə həbs cəzası verilib. Hizbullahın işə qəbulu azalıb.[47] Həbs olunmayan Hizbullah üzvləri çoxlu sayda gizlənməyə başladılar və yüzlərlə yüksək rütbəli Hizbullah üzvü həbs olunmazdan əvvəl İraq, Suriya və ya Avropaya qaçmışdı.[48][49] Gizlənən bir Hizbullah üzvü Türkiyə polisinin onu Hizbullah üzvü olmaqda ittiham etməməsi üçün “Risale-i Nur”un cib ölçüsündə bir nüsxəsini necə daşımalı olduğunu etiraf etdi.[47] Həbs edilən Hizbullah üzvlərinin Türkiyə rəsmiləri tərəfindən işgəncələrə məruz qaldıqları iddia edilir, işgəncə iddiaları Beynəlxalq Amnistiya Təşkilatının Təcili Hərəkətlərində (UA) qeyd edilir.[50][51]
2002-ci ildə İsa Altsoyun rəhbərliyi altında kürd Hizbullahı silahlı fəaliyyətlərini dayandırdı və müxtəlif rebrendinq edilmiş təşkilatların bir hissəsi olaraq kürd yoxsulları üçün xeyriyyə işlərinə diqqət yetirməyə başladı.[41][52]
27 aprel 2009-cu ildə Türkiyə polisi İzzettin Yıldırımın qətlinin videosunu tapdığı İstanbul 2000-ci ildən bu yana qrupa qarşı apardığı ən böyük əməliyyatda Elazığda Hizbullah evinə basqın etdi.[34][35]
2011-ci ildə Rəcəb Tayyib Ərdoğan kürd Hizbullahının sıx olduğu Batmanda çıxışı zamanı qruplaşmanı təkfir etmək riskini götürdü və onların sadəcə terror qruplaşması olduğunu söylədi.[53] Meral Akşener uzun illər sonra bəyan etdi ki, Ərdoğan “solunda PKK, sağında isə Hizbullah var”.[54]
2022-ci ilin mart ayında Terrorla Mübarizə Şöbə Müdirliyinə məxsus Türkiyə polisi İstanbulun 3 rayonunda 4 evə basqın edib, Hizbullah, İslam Dövləti və İBDA-C-yə qarşı keçirdiyi əməliyyatlarda 3 nəfəri həbs edib.[55][56]
Kürd Hizbullahı İslam ekstremist qrupu idi, baxmayaraq ki, onun böyük əksəriyyəti sünni, kiçik on iki şiə və sələfi azlıqlarına qədər müxtəlif üzvləri var idi və hamısı şəriət tərəfindən idarə olunan müstəqil Kürdüstan məqsədi daşıyırdı. Hüseyn Vəlioğlu məzhəbçilikdən qaçaraq, onların ortaq kürd müsəlman kimliyini vurğulayaraq, ayrı-ayrı fraksiyaları bir yerdə saxlamağı bacardı. Vəlioğlunun ölümü və Hizbullahın parçalanmasından sonra sünnilər ya Hizbullahın rebrendini dəyişdirmiş müxtəlif təşkilatlara qoşuldular, ya da Türkiyəni tərk etdilər, şiə və sələfi azlıqlar isə normal həyatlarına qayıtdılar.[47] Türkiyəni tərk edən üzvlərin bir çoxu Avropada, xüsusən də Almaniyada yenidən təşkilatlanmağa başladılar və Hizbullahın rebrendinq edilmiş təşkilatlarını, eləcə də Hizbullah tərəfdarı məscidlər açmağa başladılar.[57]
2000-ci ildə İstanbulda Hizbullaha qarşı basqınlara rəhbərlik edən polis rəisi Niyazi Palabıyık baş verənləri xatırladaraq, Hizbullahı "çox barbar təşkilat" adlandırıb.[58] Hizbullah 2002-ci ildə silahlı fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra keçmiş Hizbullah üzvləri 2003-cü ildə "Məzlumlarla Həmrəylik" (Mustazaflar ile Dayanışma Derneği və ya Mustazaf Der) yaratdılar.[59] Məzlumlar Hərəkatı (türk. Mustazaflar Hareketi) olaraq da tanındı. Mustazaf Der kürd şəhərlərində Məhəmməd peyğəmbərin doğum gününü (Mövlud) qeyd etmək üçün kütləvi yığıncaqların təşkilində fəallıq göstərib.[60] 20 aprel 2010-cu ildə Diyarbəkir məhkəməsi “Mustazaf-Der”in “Hizbullah terror təşkilatı adından fəaliyyət göstərdiyi” əsası ilə bağlanmasına qərar verib.[60] Qərar Kassasiya Məhkəməsi tərəfindən 11 may 2012-ci il tarixdə təsdiq edilib.[61] 2012-ci ilin dekabrında Azad Səbəb Partiyası kimi tanınan siyasi partiya yaradıldı.[62] 2022-ci ildə Büro-İş Birliyi, Hizbullah mənşəli olduğu və Türkiyə konstitusiyasını pozduğu iddiası ilə Azad Dava Partiyasının bağlanması üçün Türkiyə Ali Məhkəməsinə müraciət etdi.[63] Azad Dava Partiyası dəfələrlə dünyəvi türk millətçilərinin hücumuna məruz qalıb.[64] Azad Səbəb Partiyası 2023-cü il Türkiyə seçkiləri zamanı qəfil şöhrət qazanana və mübahisəli mövzuya çevrilənə qədər nisbətən naməlum qaldı. Azad Səbəb Partiyasının üzvləri daha sonra 2023-cü ildə Trabzonda döyülüb, Zəkəriyyə Yapıcıoğlu hücumun Ümit Özdağ tərəfindən qızışdırıldığını bildirib və Özdağ haqqında cinayət işi açdığını açıqlayıb.[65] 2023-cü ildə yenə Azad Səbəb Partiyası Yapıcıoğlunun Hizbullah və PKK-nın terror qruplaşmaları olmadığını iddia etməsi ilə mübahisələrə məruz qalıb.[66][67] Azad Səbəb Partiyası Hizbullah ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını, onların nə onların davamı, nə də siyasi qanadı olmadığını iddia edib.[68] Binəli Yıldırım, Süleyman Soylu və Dövlət Baxçalı da Azad Dava Partiyasının “Hizbullah” terror təşkilatı ilə heç bir əlaqəsinin olmadığını iddia ediblər.[69][70][71] PKK və Hizbullahın siyasi qanadı olmaqda ittiham olunan HDP və Azad Dava Partiyası,[72] 26 fevral 2024-cü ildə DEM Partiyası və Azad Səbəb Partiyasının Batman əyalət liderləri sosial media hesablarında paylaşdıqları Batman Petrolspor matçında birlikdə görünsələr də, rəqabət də vardı.[73] Kürd millətçiləri hadisəni qeyd edərək, tərəfləri daimi barışığa çağırıblar.[74]
<ref> teqi; :3 adlı istinad üçün mətn göstərilməyibOğuztan, Mumcu'nun yanı sıra Jandarma Genel Komutanı Orgeneral Eşref Bitlis ve JİTEM Komutanı emekli binbaşı Ahmet Cem Ersever'in devlet sırrının ortaya çıkmaması için öldürüldüklerini iddia etti.
<ref> teqi; :0 adlı istinad üçün mətn göstərilməyib<ref> teqi; voanews.com adlı istinad üçün mətn göstərilməyib