Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası

Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası (krımtat. Qrьm Avtonomjalь Sovet Sotsialist Respublikasь, Кърым Автономиялы Совет Социалист Республикасы, krımtat. Qırım Muhtar Sotsialist Şuralar Cumhuriyeti) — 18 oktyabr 1921-ci ildən 30 iyun 1945-ci il və 1991-ci il 12 fevral[3] - 26 fevral 1992-ci il tarixlərində mövcud olan Krım yarımadasının ərazisindəki muxtar respublika.

Muxtar respublika
Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikası
krımtat. Qrьm Avtonomjalь Sovet Sotsialist Respublikasь
Кърым Автономиялы Совет Социалист Республикасы
Bayraq[d] Gerb[d]
Bayraq[d] Gerb[d]
«Бүтүн өлкәләрин пролетарлары, бирләшин!
(Bütün ölkələrin proletarları, birləşin!)»

Paytaxt Simferopol
Rəsmi dilləri Krım-tatar dili
Rus dili
Ərazisi 25,9 min. km2
Əhalisi 1126000
İdarəetmə forması Sovet respublikası
Vikianbarın loqosu Vikianbarda əlaqəli mediafayllar

Krım Muxtar Sosialist Sovet Respublikası 18 oktyabr 1921-ci ildə RSFSR tərkib hissəsi olaraq təşkil olundu, daha sonra 1936-cı ildə SSRİ konstitusiyasında təstiqləndi.

Üstünlük təşkil edən xalqlar: ruslar, krım tatarları, ukraynalılar, almanlar, yəhudilər, yunanlar, ermənilər. 1932-ci ildə onun sahəsi 25,9 min km² idi. Krımın yerli xalqları Respublika Konstitusiyasına görə Krım tatarları və kraimlərdir.

30 iyun 1945-ci ildə bu muxtar respublika 1954-cü il aprelin 26-da Ukrayna SSR-ə verilmiş Krım bölgəsinə çevrilir. 12 fevral 1991-ci ildə Ukrayna SSR-in tərkibində muxtariyyət bərpa edilir (24 avqust 1991-ci ildən - müstəqil Ukrayna dövləti). 26 fevral 1992-ci ildə Krım Respublikası olaraq adlandırılır[4], 21 sentyabr 1994-cü ildə Krım Muxtar Respublikası olur[5].

Əhalisi

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Əhalisi 1926-cı ildə 714,1 min nəfər (bunlardan 330,5 min nəfər şəhər əhalisi), 1931-ci ildə 793,7 min nəfər olmuşdur (o cümlədən kurort məntəqələrinin əhalisi ilə birlikdə). 1932-ci ildə Simferopolun əhalisi 90 125 nəfər təşkil edirdi.

Əhali sıxlığı 1 km²-ə 30,7 nəfər, kəndlərdə 1 km²-ə 16.5 nəfər.

Milli tərkib: 1939-cu ildə ilkin siyahıyaalma nəticələrinə görə Krım Muxtar Sovet Sosialist Respublikasının əhalisi 1 milyon 126 min nəfər idi, bunların 49,6% -i ruslar, 19,4% -i krım tatarları, 13,7% -i ukraynalılar, 5,8% -i yəhudilər, 4,5%-i almanlar[6].

Yahudi müxtariyyəti

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sovet hakimiyyətinin ilk illərində yəhudi əhalisini dövlət tərəfindən inhisara alınan burjua fəaliyyətlərindən (maliyyə, ticarət, əl sənətləri) yayındırmaq üçün yəhudilərin kənd təsərrüfatına cəlb edilməsi ilə Sovetləşmə ideyası irəli sürüldü. Bunun üçün yəhudilərin əkinçilik torpaqlarına köçürülməsini stimullaşdırmaq lazım idi. 1920-ci illərin əvvəllərində belə bir "yəhudi əhalisinin sosial tərkibinin yenidən qurulması" proqramı rəsmi olaraq irəli sürüldü. Fimir xarici yəhudi xeyriyyə təşkilatı Aqro-Coint tərəfindən dəstəkləndi.

Yəhudilərin köçürülməsi proqramı 1920-1930-cu illərdə həyata keçirildi. Tezliklə Aqro-Coint Birliyinin maliyyə yardımı kəsildi. Birobican bölgəsində Yəhudi Muxtar Vilayətinin təşkilindən sonra yəhudilər bura köçürüldü. 1939-cu ilin fevralında Ümumittifaq Kommunist Partiyası (Bolşeviklər) Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosu "Süni şəkildə yaradılan milli ərazilərin və kənd sovetlərinin ləğvi və çevrilməsi haqqında" qərar qəbul etdi.

1939-cu il siyahıyaalınmasında Krım MSSR-də 65 min yəhudinin olması məlum olur. Onlardan təxminən 20 mini yəhudi kolxozlarında cəmləşmişdi.

1944-cü ilin fevral ayında Solomon Mixoels, Epsteyn Şaxno və İsik Fefer Krım yarımadasının ərazisində bir yəhudi sosialist respublikasının yaradılması təklifi ilə "Krım haqqında bir not" göndərir[7].

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ http://zakon2.rada.gov.ua/krym/show/rb0019002-92.
  2. ↑ :ru:s:Указ Президиума ВС СССР от 30.06.1945 о преобразовании Крымской АССР в Крымскую область в составе РСФСР (rus.). 1945.
  3. ↑ "Про введення в дію Закону Української РСР «Про відновлення Кримської Автономної Радянської Соціалістичної Республіки» та про поповнення складу Верховної Ради Кримської АРСР". 2019-06-05 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
  4. ↑ "Закон Украины «О статусе автономной Республики Крым» от 29 апреля 1992 года, № 2299-XII". 2016-02-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
  5. ↑ Стенограмма пленарного заседания Верховной рады Украины (21 сентября 1994 года, 16 часов) Arxivləşdirilib 2019-06-05 at the Wayback Machine (ukr.)
  6. ↑ "Численность и этнический состав населения Крыма". 2014-04-04 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2020-05-01.
  7. ↑ Борискин Николай. "Еврейская автономия могла оказаться в Крыму". Jewish.ru. 2012-03-26. 2012-04-18 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2017-08-29.

Mənbə

[redaktə | mənbəni redaktə et]