Luna proqramı

Luna proqramı (rus. Луна) — 1959–1976-cı illəri əhatə edən SSRİ-nin Ay tədqiqat proqramına daxil olan kosmik proqram. Rusiya Luna proqramını Luna-Qlob proqramı olaraq davam etdirməyi planlaşdırır. Proqram ərzində 15 uğurlu eniş və orbitdə uçuş missiyası həyata keçirilmişdir. Luna proqramı Ay tədqiqatları ilə bağlı çoxlu ilklərə nail olmuşdur. Bu proqram çərçivəsində Ayın kimyəvi tərkibi, cazibə qüvvəsi, radiasiyası, istiliyi başda olmaqla çoxlu müşahidələr aparılmışdır.

SSRİ dövründə rəsmən Luna adını daşıyan 24 kosmik gəmi olmuşdur. Yerin orbitindən çıxa bilməyən uğursuz Luna layihələrinə rəsmi adlar verilməmişdir. Yerin orbitində sıradan çıxan bəzi Luna proqramına aid olan kosmik gəmilərə şərti Kosmos adı verilmişdir.^[2] Luna proqramı üçün SSRİ təqribən 4,5 milyard dollar xərc çəkmişdir.

Uğurları

Luna 1 kosmik gəmisinin Ayla toqquşması nəzərdə tutulmuşdu. Buna baxmayaraq Ayın yaxınlığından keçən ilk kosmik gəmi oldu. Luna 2 kosmik gəmisi uğurla Ay səthinə çırpıldı və Ayla təmas edən ilk insan istehsalı kosmik gəmi oldu. Luna 3 kosmik gəmisi tərəfindən Ayın Yerdən görünməyən üzünün ilk dəfə şəkli çəkildi. Luna 9 kosmik gəmisi ilk dəfə Ayın səthinə işlək şəkildə enən kosmik gəmi oldu və Ayın yaxından çəkilişlərini həyata keçirdi. Luna 10 kosmik gəmisi Ayın orbitinə girməyi bacarmış ilk kosmik gəmi oldu. Luna 17 və Luna 21 kosmik gəmiləri Ayın səthinə Lunaxod 1 və Lunaxod 2 roverlərini buraxdı. Luna 16, Luna 20, Luna 24 kosmik gəmiləri tərəfindən ümumilikdə 0,326 kq Ay süxurlarının örnəyi toplanaraq, uğurla Yerə daşındı.

Digər önəmli missiyalar

Luna 15 missiyası həyata keçirilərkən, ABŞ tərəfindən Ayda Apollon 11 missiyası həyata keçirilirdi. Luna 15 Ay səthinə enərkən dağa çırpıldı. Bu vaxt Neyl Armstronq və Edvin Oldrin Ayın səthində idi.

Uğursuz missiyalar

Luna proqramı çərçivəsində həyata keçirilən və Yer orbitindən çıxa bilməyərək uğursuz nəticələr əldə edən kosmik gəmilər SSRİ tərəfindən elan olunmadı. Məsələn, uğursuz alınan ilk üç Luna missiyasına şərti kod adlar (Luna 1A, Luna 1V, Luna 1S) verilmişdi.^[3] Uğursuz alınan uçuşlardan bəzilərinə şərti olaraq Kosmos adı verilmişdir.

Missiyaların siyahısı

SSRİ dövründə

Tanınan adı	Kod adı	Missiya	Uçuş tarixi	Daşıyıcı raket	Nəticəsi	Haqqında
yoxdur	E-1 No.1	Toqquşma	23 sentyabr 1958	Luna	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
yoxdur	E-1 No.2	Toqquşma	11 oktyabr 1958	Luna	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
yoxdur	E-1 No.3	Toqquşma	4 dekabr 1958	Luna	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 1	E-1 No.4	Toqquşma	2 yanvar 1959	Luna	Qismən uğurlu	Ayın yaxınlığından uçaraq keçdi.
yoxdur	E-1A No.1	Toqquşma	18 iyun 1959	Luna	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 2	E-1A No.2	Toqquşma	12 sentyabr 1959	Luna	Uğurlu	14 sentyabr 1959-cu ildə Ay səthinə çırpıldı və Ayla təmas etmiş insan istehsalı ilk kosmik cism oldu.
Luna 3	E-2A No.1	Yaxın uçuş	4 oktyabr 1959	Luna	Uğurlu	Ayın Yerdən görünməyən üzünün ilk şəklini çəkdi.
yoxdur	E-3 No.1	Yaxın uçuş	15 aprel 1960	Luna	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
yoxdur	E-3 No.2	Yaxın uçuş	16 aprel 1960	Luna	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
yoxdur	E-6 No.2	Eniş	4 yanvar 1963	Molniya-L	Uğursuz	Orbitdən çıxa bilmədi.
yoxdur	E-6 No.3	Eniş	3 fevral 1963	Molniya-L	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 4	E-6 No.4	Eniş	2 aprel 1963	Molniya-L	Kosmik gəmidə problem	Uğursuz istiqamət düzəlişi edərək Ayın yaxınlığından keçdi.
yoxdur	E-6 No.6	Eniş	21 mart 1964	Molniya-M	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
yoxdur	E-6 No.5	Eniş	20 aprel 1964	Molniya-M	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Kosmos 60	E-6 No.9	Eniş	12 mart 1965	Molniya-L	Uğursuz	Orbitdən çıxa bilmədi. Beş gün sonra sıradan çıxdı.
yoxdur	E-6 No.8	Eniş	10 aprel 1965	Molniya-L	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 5	E-6 No.10	Eniş	9 may 1965	Molniya-M	Kosmik gəmidə problem	Uğursuz eniş. Buludlar dənizinə çırpıldı.
Luna 6	E-6 No.7	Eniş	8 iyun 1965	Molniya-M	Kosmik gəmidə problem	Uğursuz istiqamət düzəlişi edərək Ayın yaxınlığından keçdi.
Luna 7	E-6 No.11	Eniş	4 oktyabr 1965	Molniya	Kosmik gəmidə problem	Uğursuz eniş nəzarəti. Qasırğalar okeanına çırpıldı.
Luna 8	E-6 No.12	Eniş	3 dekabr 1965	Molniya	Kosmik gəmidə problem	Uğursuz eniş nəzarəti. Qasırğalar okeanına çırpıldı.
Luna 9	E-6 No.13	Eniş	31 yanvar 1966	Molniya-M	Uğurlu	3 fevral 1966-cı ildə Qasırğalar okeanına uğurlu eniş.
Kosmos 111	E-6S No.204	Orbitdə uçuş	1 mart 1966	Molniya-M	Uğursuz	Orbitdən çıxa bilmədi. İki gün sonra sıradan çıxdı.
Luna 10	E-6S No.206	Orbitdə uçuş	31 mart 1966	Molniya-M	Uğursuz
Luna 11	E-6LF No.101	Orbitdə uçuş	24 avqust 1966	Molniya-M	Uğurlu
Luna 12	E-6LF No.102	Orbitdə uçuş	22 oktyabr 1966	Molniya-M	Uğurlu
Luna 13	E-6M No.205	Eniş	21 dekabr 1966	Molniya-M	Uğurlu	24 dekabr 1966-cı ildə Qasırğalar okeanına uğurlu eniş.
yoxdur	E-6LS No.112	Orbitdə uçuş	7 fevral 1968	Molniya-M	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 14	E-6LS No.113	Orbitdə uçuş	7 aprel 1968	Molniya-M	Uğurlu
yoxdur	E-8 No.201	Rover	19 fevral 1969	Proton-K/D	Uğursuz	İlk Lunaxod cəhdi. Orbitdə sıradan çıxdı. Lunaxod yox oldu.
yoxdur	E-8–5 No.402	Örnəklə dönmək	14 iyun 1969	Proton-K/D	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 15	E-8–5 No.401	Örnəklə dönmək	13 iyun 1969	Proton-K/D	Kosmik gəmidə problem	Ayın orbitinə uğurla daxil olsa da, eniş uğursuz oldu. Bu missiya həyata keçərkən Apollon 11 Aya enmişdi.
Kosmos 300	E-8–5 No.403	Örnəklə dönmək	23 sentyabr 1969	Proton-K/D	Uğursuz	Orbitdən çıxa bilmədi. Dörd gün sonra sıradan çıxdı.
Kosmos 305	E-8–5 No.404	Örnəklə dönmək	22 oktyabr 1969	Proton-K/D	Uğursuz	Orbitdən çıxa bilmədi. İki gün sonra sıradan çıxdı.
yoxdur	E-8–5 No.405	Örnəklə dönmək	6 fevral 1970	Proton-K/D	Uğursuz	Orbitdə sıradan çıxdı.
Luna 16	E-8–5 No.406	Örnəklə dönmək	12 sentyabr 1970	Proton-K/D	Uğurlu	20 sentyabr 1970-ci ildə Aya uğurlu eniş. 24 sentyabr 1970-ci ildə Yerə örnəklə uğurlu dönüş.
Luna 17	E-8 No.203	Rover	10 noyabr 1970	Proton-K/D	Uğurlu	17 noyabr 1970-ci ildə Yağışlar dənizinə uğurlu eniş. Lunaxod 1 uğurla Ay səthində gəzdi.
Luna 18	E-8–5 No.407	Örnəklə dönüş	2 sentyabr 1971	Proton-K/D	Kosmik gəmidə problem	Ayın orbitinə uğurla daxil olsa da, eniş uğursuz oldu.
Luna 19	E-8LS No.202	Orbitdə uçuş	28 sentyabr 1971	Proton-K/D	Uğurlu
Luna 20	E-8–5 No.408	Örnəklə dönüş	14 fevral 1972	Proton-K/D	Uğurlu	21 fevral 1972-ci ildə Aya uğurlu eniş. 25 fevral 1972-ci ildə Yerə örnəklə uğurlu dönüş.
Luna 21	E-8 No.204	Rover	8 yanvar 1973	Proton-K/D	Uğurlu	15 yanvar 1973-cü ildə Aya uğurlu eniş. Lunaxod 2 uğurla Ay səthində gəzdi.
Luna 22	E-8LS No.206	Orbitdə uçuş	29 may 1974	Proton-K/D	Uğurlu
Luna 23	E-8–5M No.410	Örnəklə dönüş	28 oktyabr 1974	Proton-K/D	Kosmik gəmidə problem	Böhranlar dənizinə səhv eniş.
yoxdur	E-8–5M No.412	Örnəklə dönüş	16 oktyabr 1975	Proton-K/D	Uğursuz	Orbitdən çıxa bilmədi.
Luna 24	E-8–5M No.413	Örnəklə dönüş	9 avqust 1976	Proton-K/D	Uğurlu	18 avqust 1976-ci ildə Böhranlar dənizinə uğurlu eniş. 22 avqust 1976-ci ildə Yer örnəklə uğurlu dönüş.
yoxdur	8ЕL No. 205	Örnəklə dönüş	1977	Proton-K/D	Təxirə salındı

Rusiya dövründə

Tanınan adı	Missiya	Uçuş tarixi	Nəticəsi	Haqqında
Luna 25	Eniş	2019	Planlaşdırılır	Universal eniş platformasının sınağı.
Luna 26	Orbitdə uçuş	2021	Planlaşdırılır	Ay səthinin xəritələrinin hazırlanması və səthdəki stansiyalarla əlaqə.
Luna 27	Eniş	2023	Planlaşdırılır	Buz olan yerlərdə buruq qazılması. Yeni Lunaxod missiyası.
Luna 28	Örnəklə dönüş.	2025	Planlaşdırılır	Əsasən buz olmaqla örnəklər toplamaq və Yerə örnəklə dönüş.

Həmçinin bax

İstinadlar

↑ "Earth's Moon – Luna 3, First image of the far side of the Moon". NSSDC (NSSDC Data Set ID (Photo): 59-008A-01A). 24 March 2003. 10 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2015.
↑ Planetary Spacecraft — Moon Missions Arxivləşdirilib 2010-04-14 at the Wayback Machine (RussianSpaceWeb.com)
↑ Williams, David R. "Tentative IDs" Arxivləşdirilib 2020-05-17 at the Wayback Machine. NASA NSSDC.

Xarici keçidlər

Lunar and Planetary Department Moscow University
Luna Series (USSR) Profile Arxivləşdirilib 2008-02-08 at the Wayback Machine by NASA's Solar System Exploration
Encyclopaedia Britannica, Luna Space Probe
Soviet Luna Chronology (Internet Archive)
Soviet Lunar Images
Exploring the Moon: Luna Missions

[1] "Earth's Moon – Luna 3, First image of the far side of the Moon". NSSDC (NSSDC Data Set ID (Photo): 59-008A-01A). 24 March 2003. 10 April 2022 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 August 2015.

[2] Planetary Spacecraft — Moon Missions Arxivləşdirilib 2010-04-14 at the Wayback Machine (RussianSpaceWeb.com)

[cvbbg-3] Williams, David R. "Tentative IDs" Arxivləşdirilib 2020-05-17 at the Wayback Machine. NASA NSSDC.

[1]

[2]

[3]