Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi

Məhəmməd Kazım Əsrar Əlişah Təbrizi (1848, Təbriz – bilinmir) — XIX əsr Azərbaycan təzkirəçilərindəndir^[1].

“Behcətüş-şüəra” adlı təzkirənin müəllifidir^[2]. Bu təzkirəçi haqqında məlumatı Məhəmmədəli Tərbiyətin “Danişməndani-Azərbaycan” təzkirəsindən alırıq. Əsrar təxəllüslü Əlişah Təbrizi Şah Nemətulla təriqətinə bağlı olan dərvişlərdəndir. O, h.1265/1848-ci ildə anadan olmuşdur. İyirmi beş min beytdən ibarət divanı vardır^[3]. M.Tərbiyət Əsrarın iki kitab təlif etdiyini, orada h. XIII / m. XIX əsr Azərbaycan söz ustalarının və növhə yazan şairlərin şeirlərini, eləcə də divanlarında daha çox türk dilində və nadir hallarda fars dilində şeir, qəzəl və rübailər olan şairlərin tərcümeyi-halını topladığını qeyd edir.

“Behcətüş-şüəra” təzkirəsi haqqında daha ətraflı məlumat Əhməd Gülçin Məaninin “Farsca təzkirələrin tarixi” əsərində verilmişdir. “Behcətüş-şüəra” h. 1294-99 / m. 1877-82-ci illərdə yazılmışdır. Əlifba sırası ilə 86 azərbaycanlı şairdən bəhs edir. Nəsri farsca olmasına baxmayaraq, poeziya nümunələrinin çox hissəsi türkcə, yalnız cüzi bir qismi farscadır. Burada bəhs olunan Azərbaycan şairləri öz hazırcavablıqları və şux təbli olmaları ilə tanınan şairlərdirlər. Bu təzkirənin hazırlanmasından sonra müəllif oradakı şeirlərdən nümunələr seçərək, bunları “Hədiqətüş-şüəra” adlandırdığı bir müntəxəbatda toplamışdır. R.Y.Təbrizi təzkirənin əlyazmasının Təbriz Milli Kitabxanasında mühafizə olunduğunu yazır^[4].

“Behcətüş-şüəra”nın bir nüsxəsi Ə.G.Məaninin dostu Cəfər Sultan əl-Qürrayinin şəxsi kolleksiyasına məxsus olmuşdur. Əlyazma h.1299/1881-ci ildə Tehranda köçürülüb tamamlanmışdır. Katibi Həsən Hüseynidir. Əlyazmanın həcmi 101 vərəqdən ibarət olub, qəhvəyi rəngli dəri cildə salınmışdır. Təzkirənin sonunda şairlərin fehristi təqdim edilmişdir.

Müəllif təzkirənin təlif səbəbini bu şəkildə açıqlayır: “Amma məxfi və örtülü qalmasın ki, bu mübarək vərəqləri yazan şəxs, yəni məskəni Təbriz, vətəni Qarcahan olan Əsrar deyir ki, duaçınız bir neçə il bundan əvvəl dostlardan birinin evində bir məcmuə gördüm. Rəhmətlik Məhəmməd şahın hakimiyyəti zamanında Mirzə Məhəmməd Əli Nədim tərəfindən qələmə alınmış bu kitabın adı “Yəxçaliyyə” idi. Diqqətli nəzərlə mülahizə etdikdən sonra deyə bilərik ki, həqiqətən də, o məcmuə “Atəşkədeyi-Azər”dən daha şirin bir kitabdır. Biz həmin fərəh bəxş edən məclisdə bu məcmuədən bir neçə nəfər şairin əhvalatını əylənmək üçün oxuduq. Bu söhbət əsnasında şairlərin kamalı və onların kəlamının məlahəti haqqında söz düşdükdə farsdillilərdən bir şəxs rişxənd etmək məqsədi ilə dedi:

- Nə olaydı ki, bu pak torpaqda yaşayan türklərin şairlərinin əhvalatı və şeirləri haqqında da bir məcmuə yazılaydı, ta biz bu uca silsilənin ali kamalatından xəbər tutaydıq.

O əzizin bədxahlığından və tənəsindən duaçınızın acığı tutdu... Alicənab böyüklərdən himmət istəyib, Azərbaycan şairlərinin əhvalı və onların şeirlərinin müntəxəbatı haqqında bu mübarək məc-muəni cəm edərək, ona “Behcətüş-şüəra və sərvəri-nüdəma” adını qoydum”.

Təzkirədə yer almış şairlərimiz:

1) Atəşi Marağayi; 2) İrşad (Kərbəlayi Əli); 3) İsmayıl; 4) Əfsər Ordubadi (Mirzə Abdulla); 5) Əimmi; 6) Əşkriz (Kərbəlayi Hü-seyn); 7) Bağır Dəllək; 8) Bülbül (Kərbəlayi Tağı Dəllək); 9) Pərvanə (Axund Molla Tağı); 10) Binəva; 11) Pürğəm (Mirzə Əhməd); 12) Talandi Mərəndi; 13) Topçu; 14) Saqib Əhəri; 15) Cudi (Axund Molla Səttar Rövzəxan); 16) Cərtab (Sadiq); 17) Həlim Xalxali (Qafar); 18) Həsən Sərabi; 19) Həqir Mərəndi (Hacı Mirzə Əbdülqafar Mahutfüruş); 20) Xəlifə Sərabi (Məhəmməd); 21) Xadim Əttar; 22) Xəyyam Sani; 23) Dilsuz Təbrizi (Kərbəlayi Məhəmməd Əmin); 24) Dərviş Bülbül; 25) Dilriş (Kərbəlayi Əsgər Corabçı); 26) Dilgir (Kərbəlayi Məhəmməd Əttar); 27) Zikri (Kərbəlayi Nəcəf Bazarçı); 28) Raci (Hacı Əbülhəsən); 29) Rəbii (Mirzə Əbdüləli Miyaneyi); 30) Rağib Əhəri (Mirzə Musa); 31) Rza Sərraf; 32) Zahidi (Kərbəlayi Novruz Səbzifüruş); 33) Sərməst (Ağa Mirzə Bağır Küfri); 34) Səmturi (Sənturi); 35) Seyid Naqqaş; 36) Sultan; 37) Saqi Qissəxan; 38) Sərvəri (Kərbəlayi Şükrulla); 39) Şükri (Kərbəlayi Kərim); 40) Sai (Mirzə Əbülqasim); 41) Şahid Kuduşçi (Kərbəlayi Hüseyn); 42) Şükuhi (Kərbəlayi Mehdi); 43) Şeyda (Lütfulla); 44) Şakir Təbrizi; 45) Şeyx Əli Əkbər; 46) Şaiq Zakir; 47) Şahbaz Təbrizi; 48) Sabiri; 49) Səburi (Ağa Mirabbas); 50) Səfa (Seyid Hüseyn); 51) Ziya (Kərbəlayi Ağa Ərəqçinfüruş); 52) Tuğra (Məşhədi Hüseyn); 53) Tülui (Mirzə Əbdürrəsul); 54) Talib Məhzun (Əbu-Talib); 55) Zühuri (Əli Əttar); 56) Əbqəri (Kərbəlayi Rəhim Əmirxizi); 57) Aciz Mərəndi (Hacı Mirzə Yusif); 58) Qəmdil; 59) Qəşi Çayçı; 60) Fədui (Molla Mehrəli); 61) Fənai Xoyi (Mirzə Əbdürrəsul); 62) Fariğ; 63) Faxir (Məşhədi Əhmədağa Bəzzaz); 64) Faiz; 65) Qüdsi (Molla Məhəmməd Tağı Məktəbdar); 66) Qəsir; 67) Qumri (Mirzə Məhəmməd Tağı); 68) Gülşən (Hüseynağa Urumi); 69) Gənci Xoyi (Mirzə Məhəmməd Sadiq); 70) Kaşif; 71) Ləli (Ağaəli İrəvani Təbrizi); 72) Latif (Məşhədi Əsgər); 73) Müztər (Ağa Miryəhya); 74) Mir Xoyi; 75) Mubəd (Kərbəlayi İsmayıl Ərəqçinfüruş); 76) Məhcur (Kərbəlayi Əbdüləli); 77) Məcmər (Mirzə Məhəmməd Əli); 78) Molla Kərim; 79) Mirzə Cabbar; 80) Məzlum; 81) Nəbati; 82) Naci; 83) Natiq; 84) Huşin; 85) Vaqif (Məhəmməd Əli); 86) Yusif Paludəpəz.

“Hədiqətüş-şüəra”nın isə əlyazma nüsxəsi Təbrizdə Hacı Hüseyn Naxçıvaninin şəxsi kitabxanasına aid olmuşdur. İran alimi A.İ.Aştiyani “Yadigar” jurnalında (c. V, no. 8-9, s.141-142) yazdığı bir məqalədə bu əsəri yanlışlıqla Hacı Kazım Kurəpəz adlı bir müəllifə aid etmişdir^[5].

Bu təzkirənin digər bir nüsxəsi Təbriz Milli Kitabxanasındadır^[6].

Vüsalə Musalı. Azərbaycan təzkirəçilik tarixi. Bakı: AMEA Məhəmməd Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutu, 2012.