Maliyyə piramidaları

Piramida sxemi (Ponzi sxemi) — sərmayə qoymaq, mal satmaq və ya xidmətlər göstərməklə deyil, sxemdə iştirak edənlərin sayını artırmaqla nağd ödəmələr və ya başqa bir gəlir forması vədinə əsaslanan iş modeli. Sxem üzvlərinin sayı həndəsi irəliləmənin qanunlarına görə artdıqca, üzvlərin çoxunun qazanc əldə edə bilməməsi səbəbindən yeni gələnləri cəlb etmək mümkün olmayacaq.

Piramida sxemləri qeyri-sabitdir və çox vaxt qanunsuzdur. Bir neçə pilləli marketinq planları piramida sxemləri kimi təsnif edilmişdir^[1].

Piramida sxemlərində təşkilatçılar müraciət edənləri işi qəbul etdikləri yeni üzvlərdən aldıqları pulun bir hissəsini yeni üzvlərə vəd edərək giriş haqqı ödəməyə məcbur edirlər. Toplanan vəsaitlərin bir hissəsi, hər hansı bir real iş görüb-etməməsindən asılı olmayaraq sxemin faydalı olduğu təşkilatçıların gəlirləridir. Sxemə üzvlüyün özü yeni gələnləri cəlb etməyə və piramidanın zirvəsinə pul köçürməyə davam etmək üçün güclü bir təşviq olur. Belə təşkilatlar nadir hallarda mal və ya xidmətləri real qiymətə satırlar. Bu sxem üçün əsas gəlir mənbəyi çox sayda yeni gələnləri cəlb etmək və ya mövcud üzvlərdən əlavə ödəniş tələb etməkdir.

Piramidaların davranışı eksponent bir böyümə cədvəlini çox yaxından izləyir. Piramidanın hər aşağı səviyyə, yuxarı səviyyədən çox böyükdür. Üzv olan hər kəs üçün pul təmin etmək üçün belə bir sxem üçün sonsuza qədər genişlənməli olardı. Bu mümkün deyil, çünki Yer kürəsinin əhalisi sonludur. Yeni gələnlərin qaçılmaz olmaması başqa bir gəlir mənbəyi olmadıqda, sxem çökür.

Piramida sxemlərində yuxarı təbəqədəki insanlar mənfəət qazanmağa, aşağı səviyyələrdə olanlar isə pul itirməyə meyllidirlər. Eksponensial olaraq ən böyük elementlər sonunda olduğundan, sxemdə iştirak edənlərin çoxu yalnız qoşulmaq üçün pul ödəyən, lakin heç bir gəlir əldə etməyən piramidanın aşağı səviyyələrində olacaqlar. Buna görə bir piramida sxemi bir neçə nəfərin (sxem yaradıcıları da daxil olmaqla) böyük pul qazanması ilə xarakterizə olunur, sxemə qoşulanların çoxu pul itirir. Bu səbəbdən bu cür sxemlər saxtakarlıq sayılır^[2].

Bu modeldə hər bir insanın yalnız iki başqasını cəlb etməsi lazımdır, lakin bu yüngüllük nəticə əldə etmək üçün tələb olunan artan dərinliklə kompensasiya olunur. Dörd səviyyədəki model ümumilikdə on beş üzvdən ibarətdir — bu həndəsi irəliləmənin ilk dörd üzvünün cəmidir 1 + 2 + 4 + 8 = 15. Bir çox həqiqi sxem daha mürəkkəbdir. Bu vəziyyətdə, bir çox hallarda izlənilə bilən sadə bir model nəzərdən keçirilir.

Səviyyələri yuxarıdan aşağıya deyək: "kapitan", "ikinci pilot", "ekipaj" və "sərnişin". Adların bir çox variantları var, amma bu vacib deyil. Bu cür sxemlər pul verildikdə "hədiyyələr" barədə danışaraq piramidal təbiətlərini oynamağa çalışa bilər^[3].

Səkkiz "sərnişin" bu sxemə qoşulmaq üçün bir miqdar (məsələn, hər biri 5.000 rubl) ödəməli (və ya "bağışlamalı"). Toplanan məbləğ (40.000 rubl) ayrılan "kapitan" tərəfindən alınır və qalan hər kəs bir pillə irəliləyir. İki yeni "kapitan" meydana çıxır, buna görə qrup yarıya bölünür, hər qrupa səkkiz yeni "sərnişin" lazımdır. Sərnişin olaraq sxemə qoşulan bir adam "kapitan" a yüksələnə qədər heç bir şey almır. Buna görə, piramidanın aşağı üç səviyyəsindəki iştirakçılar sxem çökərsə pullarını itirirlər.

Bir şəxs bu modeli hilekarlık olaraq istifadə edərsə, kiçik bir hiylə ilə pulun çox hissəsini alacaq. İlk ödənişləri bir qəpik ödəmədən aldığınıza zəmanət vermək üçün ilk üç səviyyəni (ümumilikdə 10 nəfər) dost adları ilə doldurmaq kifayətdir. Alınan pul, yenidən "sərnişin" olaraq oyuna daxil olmaq üçün kifayətdir, hər kəsin effektivliyini təmin edir və sxemini mümkün qədər uzun müddətə uzatır, ikinci bir ödəniş almaq ümidi ilə.

Matris sxemlərində iştirakçılar istədikləri mal və ya xidmətlərin pulsuz və ya endirimli qiymətini almaq üçün növbəyə qoşulmaq üçün pul ödəyirlər. Müəyyən bir sayda yeni insan belə bir "növbəyə" qoşulduqda, başdakı şəxs istədiyi məhsulu alır. Məsələn, yuxarı pillədəki bir rəqib bir əşyanı almaq və növbədən çıxmaq üçün gəlməyə on nəfər lazım ola bilər. Hər bir yeni başlayanın satırda yerini almaq üçün e-kitab kimi bahalı, lakin potensial baxımdan faydasız bir şey alması lazımdır. Növbəti iştirakçının növbəni tərk etməsi üçün yeni gələnlər dəsti ilə doldurulması tələb olunur. Sxem təşkilatçısı yeni gələnlərdən gələn ümumi gəlirin növbədən çıxan şəxsə ötürülən malların maya dəyərindən çox olması səbəbindən mənfəət əldə edir. Matris sxemləri, piramidal qaydalarla eyni həndəsi inkişaf qanunlarını izlədiyindən iştirakçıların yalnız bir hissəsi həqiqətən istədiklərini əldə edə bilər. Artıq növbəyə qoşulmaq istəmədikdə sxem çökür.

Sxemlər mahiyyəti etibarilə belə bir sxemi lotereya edən iddia edilən "qalibin" növbəsindəki mövqeyi göstərə bilməz. Bəzi ölkələrdə matris sxemləri qanunsuzdur.

Əsas məqalə: Maliyyə piramidası

Piramida sxemləri çox vaxt maliyyə piramidası (Ponzi sxemləri) ilə qarışdırılsa da, bir-birlərindən fərqlidirlər.

Piramida sxemlərində pul yuxarıya göndərilir və piramidanın ara hissələri ümumiyyətlə fayda vermir. Bu cür sxemlər sadəcə kifayət qədər insan olmadığı üçün uğursuz olur.

Maliyyə piramidaları əvvəllər gələnlərin gəlirləri hesabına əvvəl gələnlərin hələ gəlir əldə etmək hüququ olmayanların hamısına vəd edilmiş gəlirin ödənilməsi prinsipinə əsaslanır. Başqa sözlə, təşkilatçı bəzi insanlardan pul alır, bir qismini özündə saxlayır, qalanını əvvəllər sxemə investisiya qoymuş digərlərinə verir.

Bəzi piramida sxemləri çoxsəviyyəli marketinq elementlərini özündə cəmləşdirir və beləliklə birləşmə yaradır.