Bilal Nazim( (tam adı-Molla Bilal bin Molla Yusuf Nazim;1825 və ya 1824[1] – 1899[1]) — Uyğur şairi və yazıçısı, XIX əsr uyğur ədəbiyyatının mərkəzi siması, uyğur klassik ədəbiyyatının son nümayəndəsi.
| Bilal Nazim | |
|---|---|
| Molla Bilal bin Molla Yusif Nazim | |
| Təxəllüsü | Bilal Nazim |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Kulja şəhəri, Çin |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Jarkənd, Qazaxıstan |
| Milliyyəti | Uyğur türkü |
| Təhsili | Baytulla mədrəsəsi |
| Fəaliyyəti | şair, yazıçı |
| Əsərlərinin dili | uyğurca |
| Janrlar | şeir, poema, povest |
Bilal Nazim 1825-ci ildə Çinin Kulja şəhərində çəkməçi ailəsində anadan olmuşdur.[2] Kuljadakı Baytulla mədrəsəsində təhsil almışdır. Şəxsi mütaliəsi sayəsində Şərq xalqlarının tarixi və ədəbiyyatı ilə yaxından tanış olmuşdur. O, Uyğur xalqının milli-azadlıq hərəkatının fəal mübarizlərindəndir. 1864-1867-ci illərdə Şərqi Türküstanda Uyğur, Qazax və Dungan xalqlarının Mançu-Çin müstəmləkəçilərinə qarşı milli-azadlıq hərəkatı yayılarkən Sadır Paluan, Molla Şakir, Səidməhəmməd Kaşi kimi şairlərlə yanaşı, Bilal Nazim da hərəkatda yaxından iştirak etmişdir. Müəllif Çün müstəmləkəçiliyinə qarşı azadlıq hərəkatı ilə bağlı təəssüratını “Çin dövlətində hərəkat” (1876) tarixi poemasında yüksək bədii sənətkarlıqla əks etdirmişdir.
Bilal Nazim 1899-cu ildə Qazaxıstanın Yarkənd (indiki Jarkənd) şəhərində vəfat etmişdir.
Ədəbi yaradıcılığa 1840-cı illərdə şeirlə başlamışdır. Lakin müəllifin 26-27-yaşlarına qədər yazdığı əsərlər haqqında məlumat yoxdur. O, şair kimi Əbülqasım Firdovsi, Əbdürrəhman Cami və Əlişir Nəvainin yaradıcılığından təsirlənmişdir. Əsərlərinin əksəriyyəti lirik şeirlərdən ibarətdir (“Qəzəliyyat” toplusu, 1852). Bilal Nazim öz əsərləri ilə uyğur şeirinin üfüqlərini genişləndirmiş, insan ləyaqəti və azadlığını, ədalət və humanizm ideyasını tərənnüm etmişdir. “Qısa Ədəbi Ensiklopediya”da qeyd olunduğu kimi, “Bilal Nazimin şeirləri və dastanları demokratik ideya istiqaməti və forma ustalığı ilə fərqlənir”. “Çin dövlətində hərəkat” (1876) tarixi poeması uyğur xalqının Mançu-Çin işğalçılarına qarşı mübarizəsinə həsr olunmuşdur. (Əsər 1880-ci ildə Kazanda məşhur şərqşünas N.N. Pantusov tərəfindən nəşr edilmişdir). Bilal Nazimin bəzi poema və povestlərinin süjetləri şifahi xalq yaradıcılığı ənənələrinə əsaslanır. Bunların arasında məşhur “Yalançı Yusifxan” satirik poeması və “Nazugum” povesti (1909-cu ildə Kazanda N. N. Pantusov tərəfindən rus dilində nəşr edilmişdir). “Yalançı Yusifxan” povestində Kokanddan gələn bir fırıldaqçının əməllərindən bəhs olunur. “Nazugum” povestində (1882) isə Çin müstəm¬ləkəçilərinə qarşı milli azadlıq hərəkatında iştirak edən Uyğur xalqının qəhrəman oğlu təsvir edilmişdir.