Moray laboratoriyası

Bu məqaləni vikiləşdirmək lazımdır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin.

Moray da Inka kənd təsərrüfatı terrasları

Moray laboratoriyası İnkaların müqəddəs vadisindəki köhnə bir əkinçilik araşdırma mərkəzidir. Dəniz səviyyəsindən təxminən 3500 m yüksəklikdə yerləşən, müxtəlif yüksəklikdəki teraslardan və su kanallarından ibarət Moray qalıqları Cuzco şəhərinin təxminən 50 km qədər şimal-qərbində yerləşir.^[1]

Moray ən qeyri-adi İnka qalıqlarını ehtiva etməkdədir. Bunların qeyri-adi olmalarının səbəbi, bir amfiteatr kimi, bir-birinin içində iştirak edən dairəvi əkinçilik teraslarından ibarətdir. Yəni, sit sahəsi, ilk baxışda konsentrik halqalar formasındakı əkinçilik teraslarından ibarət amfiteatrlar görünüşündədir. Bura əslində mədəniyyət təcrübələrinin edildiyi bir kənd təsərrüfatı tədqiqat mərkəzi idi. Bu qalıqların laboratoriya olaraq adlandırılmasının səbəbi, bunların, dəyişik əkinçilik məhsullarını dəyişik istilik, yüksəklik və suvarma şərtlərində test etmək üçün edildiyinin düşünülməsidir.

Kənd təsərrüfatı teraslarının fərqli mövqeləri kiçik bir iqlim fərqi yaradır: Mərkəzdə olan ən altdakı Terraslarda istiliyin maksimum olmasına qarşı, terraslar yüksəldikcə istilik düşməkdədir. Bu strukturların bir qisiminin dərinliyi 100 m. dərinlikdədir və bu da ən üstdəki terras ilə ən altdakı terra istilik fərqinin 5 °C dərəcəni tapmasına səbəb olmaqdadır. Bu temperatur fərqləri da, iqlim dəyişikliklərinin yaradılmasına imkan verməkdə idi.

Beləcə 20 qədər fərqli iqlim növü yaradılaraq bitkilər üzərində təcrübələr edilirdi. Morayın xüsusilə, İnka İmperatorluğu torpaqlarındakı əkinçilik səmərələri təxmin etmək üzrə istifadə düşünülməkdədir. Dəstək divarlarıyla yaradılan terraslar məhsuldar torpaqlar ehtiva etməkdə olub, kompleks bir suvarma sistemiylə sulanırd ki, bu sayədə təxminən 250 bitki növü təcrübə edilirdi.

Etimologiyası[redaktə | mənbəni redaktə et]

"Moray" sözü mənşə olaraq "aymoray" sözünə aiddir; İnka dilində (Quechua) fərqli mənalara gələn iki ayrı "aymoray" sözü vardır: Bunlardan biri "misir tarlası" mənasını, digəri isə "may ayı" mənasını verir.

Tarixi[redaktə | mənbəni redaktə et]

Moray laboratoriyası 1932-ci ildə Shirppe Johnson tərəfindən kəşf edilmişdir. İndiki vaxtda söz mövzusu "amfiteatr" formalı strukturlardan yalnız biri bərpa edilmişdir. Morayda bərpa edilməmiş halda olan daha iki kiçik "amfiteatr" formalı quruluş var.

Strukturu[redaktə | mənbəni redaktə et]

Moray laboratoriyasındakı halqa formalı terraslar 10 fərqli səviyyə (addım) göstərir. Fərqli səviyyələrə pillələri divarlara döşənilmiş nərdivanlarla keçilir. Hər səviyyə təxminən 2 m yüksəkliyə malikdir. Kənd təsərrüfatı üçün lazımi su, laboratoriyası və ya sit sahəsinin yuxarısında yerləşən bir hovuzdan təmin edilirdi.^[2] Suvarma kanalları suyu fərqli səviyyələrə daşa həkk arx vasitəsilə köçürürdü.

Terraslar ərazinin təbii şəraitinə uyğun olaraq yaradılmışdı. Divarlar qalınlıqları nisbətində gün ərzində istiliyi əmib yığır, gecə də yığılmış olan bu istiliyi yayırdı. Bu üsul sayəsində amfiteatr formalı terraslar sistemində, yüksəklik azaldıqca və mərkəzə yaxınlaşıldıqca fərqli iqlim şəraiti (microclimate) olurdu. Eyni terasdakı gözardı edilə bilər yüksəklik fərqləri yalnız 0,5 °C-lik istilik fərqinə səbəb olarkən, fərqli səviyyələrdə terraslar arasındakı yüksəklik fərqi maksimum 5 °C-lik istilik fərqinə səbəb olurdu.

Araşdırmalar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu sahənin araşdıran arxeoloqlara görə Moray laboratoriyası yəqin ki İnkaların bir kənd təsərrüfatı tədqiqat mərkəzi idi. Terasların nizamı istilik dəyişiklikləri yaradaraq fərqli iqlim şərtlərinin meydana gəlməsini təmin edirdi. Bu sayədə Moray laboratoriyasında iyirmi qədər fərqli iqlim yaradıldığı sanılmaqdadır.

Moray laboratuvarının İnk İmperatorluğu torpaqlarındakı əkinçilik məhsulun əvvəldən hesablanmış bilməsi üçün istifadə, yəni nümunələr laboratoriyası olaraq istifadə sanılmaqdadır. Ayrıca, kimilərinə görə, İnkalar burada başqa işlərdə də edirdilər; bitkilər üzərində seleksiya edir və ən yaxşı məhsulun necə əldə edilə biləcəyini araştırıyorlardı. Beləcə burada imperiyanın digər bölgələri üçün toxumlar istehsal edirdi.

John Earls terraslar üzərinə bəzi daşların dikili olduğunu açıqlamışdır ki, bu daşlar yəqin ki gecə-gündüzün bərabərliyi və gündönümü əsnasında kölgələrin sərhədlərini təyin yarayırdı. Earls araşdırmaları nəticəsində bu fərziyyədə tapılmışdır: Moraydakı hər teras İnk İmperatorluğunun müxtəlif ekoloji qurşaqlarındakı fərqli iqlim şərtlərini saxlayan bölgələrindən birinə bərabər gəlməkdə idi.

Folklor[redaktə | mənbəni redaktə et]

Sentyabr ayında Moray yaxınlarındakı məskunlaşma vahidlərindən yola çıxan yüzə qədər insan Morayın dairəvi teraslarında bir araya gələrək Moray Raymiyi (Günəş Bayramı) qeyd edərdi. Bu bayramda torpaqla və kənd təsərrüfatı işiylə əlaqədar folklorik rəqslər sərgilənərdi.

Xarici keçidlər[redaktə | mənbəni redaktə et]

• Maras, Moray, Salt Works, Pichingoto Arxivləşdirilib 2008-11-20 at the Wayback Machine
• Information Peru Travel Guide Arxivləşdirilib 2012-11-20 at the Wayback Machine
• Moray — Cusco Travel Guide Arxivləşdirilib 2013-10-31 at the Wayback Machine — VirtualTourist

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]