Muğam ifaçılığında idiofonlu alətlər

Muğam ifaçılığında idiofonlu alətlər - Tədqiqatda əlvah, çini kasa dəsti, kuzə dəsti, nəlbəki dəsti, xromatik laqquti, çınqıraq dəsti və zınqırov kimi idiofonlu alətlərimizin muğam ifaçılığında, həmçinin muğamlarımızın inkişafı və formalaşmasında digər çalğı alətlərindən heç də az əhəmiyyəti olmadığı aşkarlanır. Əsrlər boyu xalqımızın estetik zövqünün formalaşması və inkişafında tar, kamança, balaban, saz, qanun və s. alətlərlə yanaşı, bir sıra idiofonlu alətlərimizin də böyük rolu olmuşdur.

İdiofonlu alətlərin səsləndirilməsi[redaktə | mənbəni redaktə et]

İdiofonlu alətlərin muğam ifaçılığında heç bir rolu yoxdur. Lakin ifaçılıq sənətinə dərindən diqqət yetirdikdə idiofonlu alətlərin də muğam ifaçılığının inkişafında heç də az əhəmiyyət daşımadığının şahidi oluruq. Məsələn, bir sıra idiofonlu alətlərdən (laqquti, qaşığek, çaharparə, şax¬şax, xalxal və s.) muğamların şöbə və guşələri arasında çalınan dəraməd, rəng, rəqs, diringə və ya təsniflər, eləcə də zərbi-muğamlar ifa edilərkən geniş istifadə olunur. Hətta, bəzi idiofonlu – əlvah, çini kasa dəsti, nəlbəki dəsti, kuzə dəsti, xromatik laqquti kimi alətlərimizdə muğamları da səsləndirmək mümkündür. Bir sıra muğam guşələrinin adlarında da idiofonlu alətlər əks olunmuşdur:

Əlvah aləti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Azərbaycanın böyük musiqişünas alimi Kamaləddin Əbdülqadir bin Qeybi əlHafiz Marağalının (1353-1435) icad etdiyi alətlərdən biri də əlvah adlanır. Əlvah Avropa aləti müasir ksilofona bənzəyir. Ksilofon haqqında yazılan mənbələrə görə XV əsrdə Şərqdə (Cənubi Asiyada) belə bir alətin mövcud olduğu bildirilir. Fikrimizcə, burada da söhbət Ə.Marağalının icad etdiyi əlvah alətindən gedir. Bu məntiqlə Ə.Marağalının XIV əsrin sonlarında icad etdiyi əlvahı ksilofonun sələfi hesab etmək olar. Türkiyəli alim Murad Bardakçı “Marağalı Əbdülqadir” əsərində yazır (2, s. 113): “...Əbdulqadir bu alətin planını iki yerdə – “Fəvaid-i əşəra” və “MəqasidülƏlhan” risalələrində verir. “Fevaid-i əşəra”dakı cisim, yəni rəsm olduqca bəsit və qeyri-mükəmməldir, “Məqasidül-Əlhan”dakında (Rauf Yekta bəy nüsxəsi) isə cizimin üzərindəki açıqlamalar oxunmaz dərəcədə təhrif olmuş, ancaq şəkildən əlvahın mahiyyəti haqqında bir fikir əldə edilə bilinir. “Sazı əlvah”, yəni “lövhələr aləti” polad hissəciklərdən ibarətdir və bu lövhələrin üzərinə çubuqları vurmaqla səsləndirilir. Bəm səslər üçün geniş, zil səslər üçün isə daha dar lövhələrdən istifadə edilir. Bu cürə misdən və ya poladdan hazırlanmış ksilofona bənzəyən alətdə 46 ədəd lövhə 3 sıra ilə düzülmüşdür. İlk sırada 10 ədəd lövhə var və bunlar o dö-nəm “Rast”ının “Yegah”la “Övc” arasındakı ana, yəni əsas səsləri verir. II sıradakı 18 lövhədən “Yegah”la “Nəva”, son sırada olan 18 lövhədən isə “Nəva” ilə “Zil-Nəva” arasındakı bütün səslər ifa edilir». M.Bardakçı yazır (2, 114): Sazı əlvahın “Məqasidül-Əlhan”dakı çizminin bugünkü notlarla ifadəsi bu şəkildədir:

Əldə edilən bilgilər və təqdim etdiyimiz layihə əsasında əlvah alətinin eskizini rəssam Seyran Bədəloğlu işləmişdir. Bu rəsm ilk dəfə “Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti” kitabında təqdim edilib^[1].

Biz, Azərbaycan Milli Konservatoriyasının “Milli musiqi alətlərinin təkmilləşdirilməsi” elmi-tədqiqat laboratoriyasında əlvah alətinin ilkin variantını ağacdan (ksilofon) və misdən (metalofon) hazırlamağı qərar vermişik. Ansambl və orkestrlərimizin səs palitrasını daha da zənginləşdirməkdən ötrü əlvah tipli alətlərin bərpa olunmasına böyük ehtiyac vardır.

Öz dövründə mükəmməl çalğı aləti kimi tanınan əlvah bərpa edildikdən sonra yəqin ki, bu alətdə istənilən muğamın ifası mümkün olacaqdır. İnanırıq ki, əlvah ərsəyə gəldikdən sonra tezliklə uşaq musiqi məktəblərində, musiqi texnikumu, musiqi kollecləri və eləcə də musiqi yönümlü ali təhsil ocaqlarında tədris ediləcəkdir.

Çini kasa dəsti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kasadan məişət qabı kimi e.ə. istifadə edilsə də, on¬¬da ardıcıl səs düzümünü XIV əsrin sonlarında Əbdülqadir Marağalı icad etmişdir (4, s. 73). O, çini kasa sazı adlandırdığı bu mükəmməl alətdə dövrünün muğamlarını, mahnı və rəqslərini səsləndirmişdir. Ə.Marağalı bu aləti ilk dəfə 1378-ci ilin yanvar ayında (hicri tarixi ilə 779, ramazan ayı) Ərdəbildə Səfəvilərin II Şeyxi Sədrəddinin hüzurunda olarkən çalıb (2, s. 108). Çini kasa haqqında Ə.Marağalı “Məqasidül-Əlhan” (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) və “Fəvaid-i əşəra” risalələrində məlumat verir və alətin şəklini təqdim edir (2, s. 109). Çalğı aləti kimi kasalar məişətdə istifadə olunan qabların (kasaların) arasından seçilərək istifadə edilir. Lakin kasalar elə seçilməlidir ki, akustik baxımdan keyfiyyətli səs versin. Həm¬çinin onları çubuqla döyəclədikdə müxtəlif ardıcıl səs yüksəkliyi alınmalıdır. Belə olduqda ifaçı istənilən melodiya və ya muğamı ifa edə bilər. Səsdüzümü düzgün alınmadıqda ifaçılar kasalara su tökməklə səsləri tənzimləyirlər. İfaçı qoşanağara alətində olduğu kimi, hər əlində nazik çubuq tutub kasaları döyəcləməklə səsləndirir. M.Bardakçıya görə çini kasanın çizminin bu günki notlarla ifadəsi bu şəkildədir (2, s. 110):

Çini kasa sazı 76 müxtəlif ölçülü kasalardan ibarət olub. Bəmdən zilə getdikcə kasala¬rın ölçüsü kiçilirdi. Yəni bəm kasalar iri, zil kasalar isə kiçik ölçüdə hazırlanırdı. Hər kasa ayrıca bir səs verirmiş və onlar üç cərgədə, sıra ilə düzülürdü: I cüt sırada 22 (burda “Yegah”-“Nəva” oktavası daxilindəki 18 səsdən 15-nin ifası müm¬kün idi ), II cüt sırada 36 (“Yegah”-“Zil Nəva” arasında yer alan iki oktava həcmində bütün səslərin ifası mümkün olub), III cüt sırada 18 kasa (II cərgədə olduğu kimi, “Yegah”-“Zil Nəva” oktavası daxilindəki bəzi səslərin ifasının mümkünlüyü). M.Bardakçı yazır (2, s. 111): “Fəvaid-i əşəra”dakı rəsm daha anlaşıqlı şəkildədir. İlk sırada yer alan kasalar öncəki şəkildə olmayan “Qəveşt”, “Nim Hicaz” və “Dik Hicaz” səslərini də verərək bir oktava həcmində bütün səsləri çıxara bilirlər. Öncəki rəsmdə “zaid” və “zeyl” adlandırılmış kasalar isə burada yoxdur. II sıra öncəki şəkildəkinin eynidir, sadəcə “Yegah”-“Nəva” arasıyla “Nəva”,“Zil Nəva» arasındakı səsləri verən kasaların yerləri dəyişmiş, yəni “Məqasidül-Əlhan”da (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) altda olan bəm oktava burada üstdədir. III sırada da bəzi fərqlər gözə çarpır. “Məqasidül-Əlhan” (Rauf Yekta bəy nüsxəsində) rəsmində iki oktavadakı bəzi səsləri verən kasalar burada bir oktava həcmində bütün pərdələri verəcək biçimdə yerləşdirilmişdir. “Fevk” olaraq göstərilən iki kasa da “Fəvaid-i əşəra” rəsmində “Dik Hicaz” və “Nəva” şəklində qeyd edilmişdir. Maraqlıdır ki, Ə.Marağalının əsərlərində çalğı alətinin səsləri muğam adları ilə verilir: “Yegah”, “Nəva”, “Zil Nəva” və s. Çini kasa dəstindən folklor aləti kimi etnoqrafik konsertlərdə, tədbirlərdə istifadə oluna bilər. Bu alətdə də istənilən muğamın ifası mümkündür.

Kuzə dəsti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Kuzə məişət qabı kimi xalqımıza Tunc dövründən məlumdur (5, 12). Belə qablardan əsasən su daşımaq və saxlamaq üçün istifadə ediblər. Lakin idiofonlu kuzə alətini XIV əsrdə yaşamış Azərbaycanın tanınmış musiqi alimi və şairi Xoca Raziyəddin Rizvanşah ibn Zəki ət-Təbrizi icad etmişdir (6). O, həm də saray musiqiçisi kimi məşhurlaşıb, zəmanəsinin sayılıb-seçilən sənətkarlarından olub. Xoca Rizvanşah Cəlairilər sülaləsindən olan Sultan Hüseyn (hakimiyyət illəri 1374-1382) və Sultan Əhmədin (hakimiyyət illəri 1382-1410) sarayında mahir musiqiçi kimi fəaliyyət göstərib. Həsən bəy Rumlu “Əhsənüt-Təvarix” əsərində yazır: “Nəql edirlər ki, Soltan Əhməd Cəlairi dövründə Xoca Rizvanşah böyük şöhrət qazanmışdı. Onun 12 muğam və 24 şöbədən ibarət təsnifləri var idi. Qalanları isə üsul (Firu), sair nəğmə və nəqərat idi” (7, s. 55). Xatırladaq ki, Xoca Rizvanşah dünya şöhrətli musiqişünas-alim Əbdülqadir Marağalının qayınatası olmuşdur. Tanınmış dövlət və ictimai xadim, folklor tədqiqatçısı Əlihüseyn Dağlı (1898-1981) “Ozan Qaravəli” əsərində “Mətləbə yaxın bir haşiyə” başlıqlı məqaləsində kuzə dəsti ilə bağlı geniş məlumat verir (8, s. 22-26). O, əsərində Rizvanşah Təbrizinin kuzə dəsti alətini necə hazırlaması ilə bağlı maraqlı rəvayət təqdim edir. Boğazı dar, gövdəsi gen, tutacaq qulpu olan kuzə aləti çinidən hazırlanırdı. Kuzə aləti 12 hissədən, yəni bardaqdan ibarətdir. Bu bardaqlar üçər şəkildə düzülür. Altısı solda, digər altısı isə sağda sıralanırdı. R.Təbrizi kuzələri “gah”, daxili tutum həcmini isə “nəfəsgah” adlandırıb. Kuzələr ölçüsü və həcminə görə biri digərindən fərqlənirmiş. Bu səbəbdən müxtəlif səslər əldə edilirmiş. Bardaqların hər birinin ayrılıqda öz adı və funksiyaları olubmuş. Kuzələri çubuqla mülayim vurduqda ətrafa xoşagələn səsləp yayılırmış. Alət¬də o dövrün melodiyalarını, eləcə də muğamlardan parçalar səsləndirmək mümkün olub.

Nəlbəki dəsti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Qədim mənbələrdə nəlbəkilərdən ibarət çalğı alətinə rast gəlməsək də, Orta əsrlərdə müxtəlif yüksəkli səs verən kasa və kuzələrdən çalğı aləti kimi istifadə edildiyi mənbələrdə öz əksini tapıb. XX əsrin 70-ci illərindən etibarən virtuoz sənətkar, müxtəlif növlü çalğı alətlərinin mahir ifaçısı Həsənağa Sadıqov bir neçə nəlbəkini düzərək çalmaqla ardıcıl səs düzümü yaratmışdır. O, iki nazik çubuqla nəlbəkiləri döyəcləməklə (ksilofonda olduğu kimi) istənilən melodiyanı və həmçinin muğamlarımızı böyük məharətlə səsləndirir. Azərbaycan teletama-şaçıları dəfələrlə onun ifasında “Şur”, “Çahargah”, “Bayatı-Şiraz”, “Segah”, “Şüştər” və s. muğamlarımızdan müəyyən guşələrin ifasını dinləyiblər. Son il-lərdə müxtəlif üsullarla səsləndirlən bir sıra çağı alətinin peşəkar ifaçısı Məhərrəm Nəcəfzadə də televiziya çıxşlarında, eləcə də el şənliklərində nəlbəki dəstində rəqs, mahnı və muğamlarımızı böyük ustalıqla ifa edir

Xromatik laqquti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Laqquti qoşanağara çalanların istifadə etdikləri alətdir (9, 127). Təkmilləşdirilmiş, xromatik laqquti alətində dəstgah halında olmasa da, muğamlarımızdan müəyyən parçalar ifa etmək mümkündür. Bir oktava diapazonu olan xromatik səsdüzümlü laqquti aləti əsasən ritm ifa etmək üçün nəzərdə tutulmuşdur.^[2] Laqquti aləti haqqında mətbuatda ilk dəfə musiqişünas, sənətşünaslıq doktoru, professor Əhməd İsazadə (1928-2007) məlumat vermişdir (10, 8-10). O, laqqutini Lerik rayonunun Monidigah kəndində aşkar etmişdir. Maraqlıdır ki, bu kənddə “Laqquti” adlı folklor ansamblı fəaliyyət göstərir. Ölkəmizdə muğam adları ilə bir sıra peşəkar ansambllar yaradılıb: “Hümayun” (bədii rəhbər xalq artisti Əlibaba Məmmədov), “Dügah” (bədii rəhbər Ələkbər Əsgərov), “Şur” (bədii rəhbər Xosrov Fərəcov), “Dilkeş” (bədii rəhbər Xalq artisti Məmmədbağır Bağırzadə), “Rast” (bədii rəhbər Əməkdar artist Rəşad Haşımov) və b. Lakin “Laqquti” – öz adında çalğı alətini əks etdirən ilk ansambldır. Çalğı alətinin təbliği baxımından, həmçinin böyük maarifləndirici yönümünü nəzərə alaraq bu işin digər çalğı alətlərimizdə də davam etdirilməsini arzulayırıq.

Çinqiraq dəsti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Silkələnməklə səsləndirilən zəng alətinin bir çox növlərindən Azərbaycan ərazisində müxtəlif dövrlərdə geniş istifadə edilmişdir. Bu alətlərdən cəalcil, cərəs, cınqırov, çan, çınqıraq, dəray, naqus və zəngi-şütürü nümunə göstərə bilərik. Zəng ailəsinə aid edilən idiofonlu alətlər quruluşca bir-birinə bənzəsə də, istifadə olunmasına, ölçülərinə, etimologiyasına görə kəskin fərqlənirlər. Dahi Nizami Gəncəvinin (1141-1209) “İskəndərnamə” poemasında çınqırağın adına rast gəlrik: Yollarda qumrular səs-küy salaraq, Çınqıraq səsindən tutuldu qulaq (11, s. 98). Qədimdə qapıdan asılan zəngləri «çınqırıq» adlandırırdılar (12, s. 441). Fikrimizcə, “çınqıraq” elə “çınqırıq” sözünə istinadən yaranmışdır. “Çın” arxaik sözlərimizdən olub “səs”, “ün” mənalarını bildirir. Azərbaycan dilində feil ki¬mi işlədilən “çınlamaq”, “çınlama”, “çınlatmaq” kimi sözlərin kökü “çın”dır. Belə feillərə xüsusən nakam şairimiz Mikayıl Müşfiqin (1908-1938) şeirlərində tez-tez rastlaşırıq (13, s. 317): Qoy, çınlasın varlığın, Ömrün, bəxtiyarlığın Şadlıq kamançasında. Çınqıraq aləti kəsik konus və ya üst oturacağı yarımkürə şəklində olan konus formasndadır. Alət mis, tunc və ya bürüncdən hazırlanır. Konusun içərisində səs salmaq üçün sağa-sola hərəkət edən metal dilçək, yəni, mil asılır. Zəngəbənzər alətlərimizdən bəzi hallarda, xüsusən döyüş səhnələrində çalğı aləti kimi istifadə olunsa da, bu alətlərin heç birində konkret melodiyanın ifası mümkün deyil. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün diatonik səs düzümlü “çınqıraq dəsti” alətini hazırlamaq qərarına gəldik. Sonrakı mərhələdə isə xromatik səsdüzümlü çınqıraq hazırlamağı planlaşdırmışıq. Biz müxtəlif səslər verən kiçik çınqıraqlar əldə edərək, kiçik diapazonlu səs-düzümü yaratmışıq. Və bu “çınqıraq dəsti”ndə müəyyən musiqi parçalarının ifa olunmasının mümkünlüyünü aydınlaşdırdıq. Diatonik “çınqıraq dəsti” mükəmməl çalğı aləti olmasa da, ondan folklor tədbirlərində, etnoqrafik konsertlərdə istifadə etmək mümkündür. Hətta, diato-nik çınqıraq dəstini folklor ansambllarının epizodik məqamlarında, peşəkar xalq çalğı alətləri ansambl və orkestrlərində səsləndirilməsi böyük marağa səbəb ola bilər. Ulularımızın nəfəsi dəydiyi çınqırağı bu yolla böyük səhnələrə çıxarmaq mümkündür.

Zəngi-şütür aləti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bəzi muğam guşələrinin adlarında idiofonlu zəngi-şütür alətinin adına rast gəlirik. Məsələn, “Rast” ailəsinə aid edilən “Mahur-hindi”, “Bayatı-Qacar”, “Dügah” kimi muğamlarda “Zəngi ,şütür” adlı guşəni nümunə göstərə bilərik. Ə.Dağlı yazır (14): “Qədim dövrlərdə “Şur” dəstgahında oxunan “Zəngi-şü-tür” guşəsinin yaradıcısı Əbu Əli Hüseyn ibn Əbdullah ibn Sinayi Bəlxi (980-1037) olub. Hazırda isə “Zəngi-şütür” “Rast” ailəsinə aid edilən muğamlarda (“Orta mahur” istisna olunmaqla) instrumental şəkildə ifa edilir”. Xatırladaq ki, İbn Sina (latınlaşdırılmış adı Avisenna) XI əsrin əvvəllərində Azərbaycanda olmuş, Suraxanıda «Atəşgədə»ni ziyarət etmişdir. Yerli əhali “İskəncəbi”, “Xışqəncir”, “Pustkəndə”, “Zincilfərəc” kimi (əncirdən hazırlanan) həkimanə yemək-içməyin reseptnin İbn Sinaya məxsus olduğunu deyirlər. O, Bakının Balaxanı və Nardaran kəndlərində olub, burada muğam biliciləri ilə görüşüb. Ə.Dağlı əsərində bu məqamlara toxunur, İbn Sina ilə bağlı yaddaşlarda qalan rəvayətləri təqdim edir. Ə.Dağlı 5 hissəli “Ozan Qaravəli” əsərinin III hissəsində zəngi-şütür aləti haqqında geniş məlumat verir (15): “Zəngi-şütür” fars sözüdür, mənası “dəvə zəngi” deməkdir. Zəngi-şütürü bir adət üzrə qabaqdakı nər dəvənin boynundan asıblar. Arxadakı dəvələrin boynundan da ara-sıra uzunsov zənglər görünərdi. Zəngi-şütür aləti konus şəklində mis, tunc və ya bürüncdən hazırlanır. Alətin hündürlüyü təxminən 130 mm, oturacağın diametri 80 mm, yuxarıdakı yarımkürənin diametri isə 30 mm olmuşdur. Zəngi-şütürün gövdəsinin içərisində asılmış vəziyyətdə kiçik, uzunsov ikinci zəng yerləşdirilir. Bu zəngin təxmini ölçüləri belədir: hündürlüyü 70 mm, oturacağın diametri 50 mm, yuxarıdakı yarım-kürənin diametri isə 15 mm-dir. Zəngi-şütürün gövdəsi böyük olsa da, onun ümumi çəkisi o qədər də ağır deyil, 500 q-dır. Dəvə yeriyəndə zəngi-şütür yellənir, uzunsov zəng böyük zəngin divarlarına toxunur və səslənmə yaranınr. Uzunsov zəngin içərisindəki ucu şar formalı dilçək və ya mil də silkələndikcə ikinci, yəni kiçik zəngin divarlarına toxunaraq səslənir. Beləliklə, böyük zəngin səsi kiçik zəngin səsinə qarışaraq ətrafı dalğalı səslər bürüyür. Ə.Dağlının təbirincə desək, “ətrafa həqiqətən ürəyə yatan, həzin musiqi sədası yayılır”. Dəvə dayandıqda isə alətin səsi tədricən kəsilir. Bu mənzərəni Azərbaycan klassik poeziyasının ən gənc nümayəndəsi M.Müşfiq çox gözəl təsvir edib (16, s. 269): Mənzilə çatanda sən bilirsən ki, Bir şərqli karvanın susmada zəngi. Yəni karvan dayandısa, zəng alətinin də səsi susmalıdır. “Koroğlu” (XVI əsr) dastanıında zəng alətinin adı çəkilir. Dastanda dəvələrin boynundan asılan, zəng alətinin fərqli növü – zəngi-şütür vəsf olunur. Zəngi-şütür keçmişdə karvan yollarında səsləndirilib. Lakin bu maraqlı alətdən gur səsli nəfəs alətlərimizlə birgə meydan tamaşalarında, folklor tədbirlərdə istifadə edildiyi də istisna olunmur.

Zinqirov aləti[redaktə | mənbəni redaktə et]

Ə.Dağlının zınqırovla bağlı maraqlı fikirləri vardır: “Zəngulə” – vurulan musiqi gülü, çiçəkciklər – deməkdir. Daha sonra idarə olunan zəngulə rəvan, sərbəst ifada “zəngulirov” adını almışdır. Bu münvalla «gulizən»lər 12 gah (kuzələr – A.N.) daxilində “zəngulirov” kimi cərəyanda olmuşdur. Qoy bunu əxz edim ki, “zəngulirov” məişətdə, danışıqda və hətta ədəbiyyatmızda “zınqırov” kimi adlanır…” (8, s. 29). Deməli, Ə.Dağlıya görə, “zınqırov” “zəngulə” sözündən yaranmışdır: “zəngulə”- “zəngulirov”-“zınqırov”. Xatırladaq ki, Orta əsrlərdə Yaxın Şərqdə geniş yayılmış “Zəngulə” adlı muğam da olmuşdur (17, 317). Təəssüf ki, o dövrlərdə 12 əsas muğamdan biri olan “Zəngulə” muğamı unudulmuş, dövrümüzə gəlib çıxmamışdır. Hər hansı alətin yaranma tarixi nə qədər qədim olursa, o alət haqqında bir sıra rəvayət, əfsanə və nağıllar yaranır. Zınqırov da belə alətlərimizdəndir. Bu alətdə muğam ifası mümkün olmasa da, adı “Çahargah”ın yaranması ilə bağlı əfsanələrdə dolaşmaqdadır. Sənətşünaslıq doktoru, professor S.Abdullayeva “Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri” əsərində “Çahargah” adlı əfsanəni təqdim edir (18, s. 79-80). Əfsanədə xalq arasında böyük hörmət qazanmış alimin hökmdar tərəfindən başına gətirilən məcaralardan söhbət açılır... Burada musiqişünaslıq baxımından maraqlı məqamlar var. Alim saribandan dəvə karvanının boynundan asılan zınqırovların yerini dəyişməyi xahiş edir. O, razılıq aldıqdan sonra zınqırovları elə asır ki, dəvələr yeriyəndə sanki mizrab bir neçə telə toxunur. Səslənmədən yaranan musiqi “Çahargah” adlarına dəyik ki, burada söhbət adi musiqidən deyil, “Çahargah” adlı möhtəşəm muğamdan gedir. Bildiyimiz kimi, fars sözü “çahar” dörd deməkdir. “Gah” isə dilimizdə bir neçə mənada işlədilir, burada «səs» sözünü ifadə edir. Nəticə olaraq, “Çahargah” sözü alimin yaratdığı “dörd səs” deməkdir. Elə “Çahargah” əfsanəsi özü də dörd duyğu, dörd səhnə üzərində qurulmuşdur.

Ədəbiyyat[redaktə | mənbəni redaktə et]

• 1. Bardakçı M. Marağalı Əbdülqadir. İstanbul: Pan Yayınçılıq, 1986 (türkcə).
• 2. Müsəddiq M. Klassik musiqimizin günəşi. // “Qobustan” jurnalı 1977, №1.
• 3. Onullahi S. Qədim Təbrizin mədəniyyət tarixindən (X-XVII əsrlərdə). // “Qobustan” jurnalı, 1974, №3.
• 4. Ə.Dağlı. Ozan Qaravəli. I kitab. B.: MBM, 2006.
• 5. Ə.Dağlı. Ozan Qaravəli. III hissə, AMEA M.Füzuli adına Əlyazmaları İnstitutunda J-1175/38009 şifrəsilə qorunan əlyazma, “Zəngi-şüturidən yenə” başlıqlı məqalə.
• 6. Nəcəfzadə A. Azərbaycan çalğı alətlərinin izahlı lüğəti. B.: MBM, 2004.
• 7. Xoca Raziyəddin Rizvanşah ibn Zəki ət-Təbrizi “Mizani musiqi” (“Musiqi ölçüsü”) risaləsi.
• 8. ASE (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası). On cilddə, VI c. B.: 1982.
• 9. Nəcəfzadə A.İ. Çalğı alətlərimiz. B.: MBM, 2004.
• 10. İsazadə Ə., Məmmədov N. Xalq mahnıları və oyun havaları (Astara-Lənkəran zonası üz-rə). B.: Elm, 1975.
• 11. Ə.Dağlı. Ozan Qaravəli. II hissə, B.: AMEA M.Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda J-1021/9974 şifrəsilə qorunan əlyazma, “Əbu Əli ibn Sinayi Bəlxi” başlıqlı məqalə.
• 12. Nəcəfzadə A. Xalq çalğı alətlərinin tədrisi metodikası. B.: MBM, 2007.
• 13. N.Gəncəvi. Xosrov və Şirin. B.: Lider, 2004.
• 14. Abdullayeva S. Azərbaycan folklorunda çalğı alətləri. B.: Adiloğlu, 2007.
• 15. Abbasov İ. AMEA Folklor İnstitutu, “Ortaq türk keçmişindən ortaq türk gələcəyinə” V Uluslararası Folklor Konfransının materialları, B.: Səda, 2007.
• 16. M.Müşfiq. Əsərləri. II c. “Səhər” poeması, B.: Səda, 2004.
• 17. Əbdülqasımov V. Azərbaycan tarı. B.: İşıq, 1989.
• 18. Musazadə R. Aşıq sənəti və zərbi muğamlar», “Qobustan” jurnalı, № 4 (143), 2008.
• 19. ASE (Azərbaycan Sovet Ensiklopediyası). On cilddə, IV c. B.: 1980.
• 20. N.Gəncəvi. İskəndərnamə (Şərəfnamə). B.: Lider, 2004.
• 21. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti. IV c. B.: Elm, 1987.
• 22. M.Müşfiq. Əsərləri. I c. “Mingəçevir həsrəti” şeiri. B.: Səda» 2004, (tər¬tibçi: Gül¬hü¬¬seyn Hüseynoğlu).

İstinadlar[redaktə | mənbəni redaktə et]

Bu məqalə qaralama halındadır. Lütfən, məqaləni ümumvikipediya və redaktə qaydalarına uyğun şəkildə tərtib edin. Əgər mümkündürsə, daha dəqiq bir şablondan istifadə edin.