Nadir şah (tarixi faciə)

Nadir şah (tarixi faciə) — Nəriman Nərimanov çar hökuməti orqanlarının təqiblərindən yaxa qurtarmaq üçün "Nadir şah" əsərində hadisələri Azərbaycanın XVIII əsr tarixindən — Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin dövründən təsvir edir. Tarixi faciədə Nadir amansız quldur, yenilməz sərkərdə, müdrik dövlət başçısı kimi verilmişdir. "Nadir şah"da XVIII əsr hadisələri təsvir olunsa da, XIX əsrin ictimai ruhu, əsarətdən səbri tükənmiş xalqın qəzəb və nifrəti, oyanma əlamətləri öz ifadəsini tapmışdır.^[1][2]

Nəriman Nərimanovun "Nadir şah" tarixi faciəsində hadisələr Şah Sultan Hüseyn Səfəvinin hakimiyyəti dövründən başlayır. Dramaturq İranda hökm sürən özbaşınalığı və zülmü Şah Sultan Hüseynin dövlət başçısı kimi zəif olması ilə izah edir. Şah Sultan Hüseyn bütün gününü eyş-işrətdə keçirir. O, dövlətin daxili və xarici vəziyyətindən tamamilə xəbərsizdir. Bütün dövlət işlərini birinci vəziri Ədhəm xanın ixtiyarına vermişdir. Hakimiyyət başına keçmək arzusunda olan Ədhəm Şah Sultan Hüseynin ona olan etimadından və zəifliyindən sui-istifadə edir, ölkədə baş verən hadisələri ondan gizlədir, beləliklə, dövlətin iqtisadi və müdafiə qüdrətinin zəifləməsinə imkan yaradır. Odur ki, yerli hakimlər mahallarda özbaşınalıq edir. Xanların zülmü ölkədə narazlığa səbəb olur. Kürd tayfaları üsyana qalxır, müstəqil hakimiyyət yaradırlar.^[1]

Əsərin ekspozisiyasında İranın düşdüyü dözülməz siyasi-ictimai vəziyyətin səbəbləri göstərilir. Nəriman Nərimanov "Nadir şah" tarixi faciəsində bu tarixi hadisələri əsas götürərək, Nadiri bütün ziddiyyətləri ilə vermişdir. Nadirin faciəsinə səbəb feodal ictimai münasibətləridir. Dramaturq əsas diqqətini Nadirin şəxsiyyətinə, daxili aləminə verməklə, onun faciəsinin mahiyyətini açmış, beləliklə, feodal kimliyinə nifrət oyatmışdır. Nərimanov Səfəvilər xanədanının sonbeşiyi Şah Təhmasın devrilməsini səhnəyə gətirməklə avam camaatın şüurunu fanatizm və dini əsarətdən qurtarmağa, onu real düşünmyə çağırırdı. Nərimanov sonralar bu barədə yazırdı:^[1][2]

"Nadir şah" adlı tarixi faciəmdə mən şahın endirmişəm və başa salmaq istəmişəm ki, qaralıqda qalan kütlənin adət olaraq qəbul etdiyi kimi hökmdarın şəxsiyyəti heç də müqəddəs deyil və əgər o, məmləkəti idarə edə bilmirsə, onu tapdalayıb keçmək olar.

"Nadir şah" 1906-cı ilədək səhnə üzü görməmişdir. Çünkü çar hökuməti əsərdə qabaqcıl ictimai ideyaların təbliğ edildiyini bilib, onun tamaşasına uzun müddət icazə verməmişdir. Lakin burjua-demokratik inqilabından sonra çar senzurası güzəştə gedir. Beləliklə, əsər ilk dəfə 1906-cı ildə Bakıda Azərbaycan və rus dillərində tamaşaya qoyulur. Yazıçı bu dövrdə aktyorlarla sıx əlaqə saxlayır, məşqlərdə yaxından iştirak edirdi.^[1][2]

N. Nərimanovun "Nadir şah" əsəri birinci dəfə 1899-cu ildə Bakıda "Aror" mətbəəsində H. Z. Tağıyevin xərcilə çapdan çıxmışdır. Əsərin ikinci nəşri bundan təxminən on beş il sonra Orucov qardaşlarının mətbəəsində dərc edilmişdir. "Nadir şah"ın ilk variantı dörd məclisdən ibarətdir. Birinci məclis istisna olmaqla yazıçı bütün məclislərə "yarımməclis" əlavə etmişdir. "Nadir şah"ın bu variantı 1889-cu ildə ayrıca kitabça şəklində nəşr edilsə də, 1906-cı ilədək səhnə üzü görməmişdir.^[1][2]

Nəriman Nərimonov "Nadir şah"ın birinci nəşri üzərində düzəlişlər apardığı zaman xalq kütlələrini mənəvi cəhətdən mütləqiyyətə qarşı mübarizəyə hazırlamağı və onların düşüncəsində hakim sinfin özbaşınalığına və dini fanatizmə nifrət oyatmağı nəzərdə tuturdu. Ona görə də əsərin birinci nəşri üzərində ciddi düzəlişlər apararaq, ikinci nəşri etdirir.^[1][2]

Əsərin ilk nəşrində ayrı-ayrı məclislər "gəliş"lərə bölünmüşdür. Birinci məclis səkkiz "gəliş"dən ibarətdir. Həvəskar aktyorlara kömək məqsədilə edilən bu bölgü əsərin ikinci nəşrində verilməmişdir. Dramaturq əsərin dinamikliyini artırmaq, onun məclislərini daha təsirli vermək üçün belə bir dəyişiklik aparmışdır:əsərin birinci nəşrində "üçüncü məclisin mabədi" olan hissəni ikinci nəşrdə dördüncü məclis, son məclisi isə beşinci məclis kimi vermişdir. Beləliklə, "Nadir şah" tarixi faciəsi ikinci nəşrdə beş məclisdən ibarət olmuşdur. Burada yalnız ikinci və beşinci məclislərdə əlavə "yarımməclis" vardır.^[1]