Qızılağaclı Musa xan

Musa Xan ({{DVTY}} şablonu boşdur ) — Talış xanlarından biri və Astara hakimi.[1][2]

Qızılağaclı Musa xan
Fəaliyyəti xan

Həyatı

[redaktə | mənbəni redaktə et]

Səfəvilər sülaləsinin süqutundan sonra Talış rayonlarının hakim dairələri arasında yaranan ziddiyyətlər Talışların bir neçə yerə parçalanmasına səbəb oldu. Lənkəranda Əmir Əkis, Qızılağaçda Musa xan, Astarada Məhəmmədhüseyn xan hakimiyyətə gəldi.[3]

Musa xan 1727-ci ildə Nadir xandan kömək alaraq böyük qoşun toplayıb hər iki rəqibini darmadağın etdi və dərhal Astaranı öz əmirliyinin paytaxtı elan etdi. Qurab-e Astara əhalisi — Korqanrud, Asalem, Vilkidj, Zuvand sakinləri Musaya tabe olduqlarını bəyan etdilər. Kənd təsərrüfatı torpaqlarını zəbt edən Musa xan bölgənin ən zəngin torpaq sahiblərindən birinə çevrildi. Nadir xan İranın siyasi səhnəsinə çıxdığı anda Osmanlı türkləri Talışa doğru irəliləyirdi. Hələ bundan əvvəl Səfəvi şahı II Təhmaspın qarnizonunu Ərdəbildən qovmuşdular. Eyni zamanda bütün Talış torpaqları Rusiyanın nəzarəti altında idi.[4]

Vergi yükünün artması nəticəsində 1742-ci ildə Astaranın əlçatmaz meşə ərazilərində yaşayan talış əhalisinin Nadirə qarşı üsyanı baş verdi. Talışlar Nadirin vergiyığanlarını qovub silaha sardılar. Talışların üsyanı genişləndi. Həmin vaxt Qafqazda Surxay xan ləzgiləri yatırmaq üçün əməliyyat aparan Nadirin özü Ərdəbil, Gilan hökmdarlarına, eləcə də Musa xana talış üsyançılarını cəzalandırmağı əmr etdi. O, sərəncamının icrasına şəxsən nəzarət etmək üçün Ərdəbilə gəlib.[5]

Nadir Astaranın talış üsyanını yatırdıqdan sonra Musa xandan Osmanlı türklərinin marioneti Surxay xanı tezliklə Azərbaycan və Ermənistanı tərk etməyə məcbur etməyi tələb etdi.[6] Bundan sonra rus qoşunlarının da Dərbəndi və Bakını tərk edəcəyi güman edilirdi. Surxay xan Musa xana cavabında yazırdı ki, o, Şirvanı qılıncla aldı və buna görə də onu sülh yolu ilə geri vermək fikrində deyildi.[7] Nadir Şirvana və Dağıstana hücum hazırlığına başladı. Musa xan Talış bölgələrinin hökmdarlarına məktublar göndərərək Nadiri öz qoşunları ilə birləşdirməyi əmr etdi. Özü də onun yanına 600 döyüşçüdən ibarət bir dəstə gətirdi.[5] 1743-cü ildə (hicri 1148-ci ildə) Qafqazda və Talışda sakitlik yarandıqdan sonra Nadir öz ordusu ilə Muğanda peyda oldu. Burada o, talış əyanlarını və sərkərdələrini toplayıb, onlara nökər-nüker kimi öz tərəfdarlarına zadəgan talış nəslindən 500 nəfər ayırmağı əmr etdi. Nadirə tabe olan Mir Abbas bəy rəqibi Musa xanı yoldan çıxarmağa çalışır. Nadirdən kömək istədi və onu oğlu Cəmaləddinlə birlikdə arvadının qardaşı Əli bəylə tanış etdi. Nadir tünd rənginə görə ona "Qara-bək" ləqəbi qoyur və ordusuna yüzbaşı təyin edir. Mir Abbas bəyin manevrləri Nadirin Musa xanın Rusiya ilə gizli əlaqələrindən xəbər tutduğu vaxta təsadüf edir. Musa xan Lənkərana və Astaraya gələn rus tacirlərinin köməyi ilə Aştərxan (Həştərxan) və İrandakı rus hərbi hakimiyyət orqanları ilə əlaqə yaratdı və onları Rusiya ilə yaxşı münasibət saxlayacağına inandırdı. Bundan əlavə, o, yerli talış hökmdarlarına və mülkədarlarına məktub göndərərək bu işdə ona dəstək olmalarını xahiş etdi. Lakin o, Mir Abbasbəyin güclü nüfuza malik olduğu Uluf və Dəştvənddə təhlükəsizliyi təmin edə bilmədi.[8] Astara hökmdarının rusiyapərəst intriqalarından xəbər tutan Nadir Musa xanı və onun böyük oğlunu zindana atdı. Talış zadəganlarına etimadsızlıq göstərdiyi üçün o, Talış bölgələrinin idarəsini özünün böyük hərbi rəhbərlərindən olan İbrahim xan Şiraziyə həvalə etdi. İbrahim xan böyük güc əldə edərək, hökm sürən iğtişaşlara, intriqalara və qəsblərə son qoydu. Özü də mötəbər talış ağsaqqallarının təklifi ilə Mir Abbas bəyin bacısı ilə evləndi.[9]

Musa xanın ölümündən sonra Astara onun böyük oğlu Şüca əd-dinin əlində idi.[10]

İstinadlar

[redaktə | mənbəni redaktə et]
  1. ↑ Илья Николаевич Березин. Путешествие по Дагестану и Закавказью. — Казань: Унив. тип, 1849. — С. 333. — 339 с.
  2. ↑ Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.100.— 170с.
  3. ↑ Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.93.— 170с.
  4. ↑ Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.94.— 170с.
  5. ↑ 1 2 Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.95.— 170с.
  6. ↑ Ризванов, Ризван Забит-оглы. Очерки истории Восточного Кавказа: И-XX вв. — Махачкала: Издат. "Юпитер", 2004. — С. 308. — 701 с. — ISBN 978-5-7895-0050-7.
  7. ↑ История Дагестана. Том 1 / ред. Гаджиев В. Г.. — Москва: Наука, 1967. — С. 355. — 431 с.
  8. ↑ Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.96.— 170с.
  9. ↑ Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.97.— 170с.
  10. ↑ Ахмади, Хусейн.Талыши: от эпохи Сефевидов до окончания второй русско-иранской войны 1826–1828 гг. /пер. с перс. Ф. К. Джафарова; предисл. А. А. Мамедова.— Москва: URSS: ЛИБРОКОМ, 2009.— С.102.— 170с.