Radioqalaktikalar

Radioqalaktikalar — Güclü radioşüalanma mənbələri olan qalaktikaları radioqalaktikalar adlandırırlar. Bir qayda olaraq onlar nəhəng obyektlərdir və sıx mərkəzi oblastda nüvə yerləşir. Nisbətən nəhəng radiqalaktikaların radiooblastda işıqlığı optik oblastda olan işıqlıqdan yüksəkdir. Radioqalaktikalarla bağlı radiomənbələr bir qayda olaraq ayrıca komponentlərdən ibarətdir (nüvə, radioqalo, radioatılmalar və ya radiocetlər). Radioşüalanmanın mexanizmi sinxrotrondur, yəni fəal nüvədən atılmış yüksək enerjili elektronların maqnit sahəsində hərəkəti hesabına şüalanma baş verir.^[1]

Bu obyektlər spektrin radiooblastında şüalanmasının nisbətən çox olması ilə seçilirlər. 1946-cı ildə ingilis astronomları Hey, Fillips və Parsons metrlik dalğalarda müşahidə apararkən, təsadüfən Qu bürcündə çox güclü radioşüalanma mənbəyi aşkar etdilər. Sonra bəlli oldu ki, bu bir qalaktikadan gəlir. Radioqalaktikalar əsasən elliptik quruluşa malik olurlar. Radioqalaktikalar da Seyfert qalaktikaları kimi 2 sinfə bölünürlər: A –optik emisiyalı və B –absorbsya spektrli. Radioqalaktikalar Seyfert qalaktikalarına nisbətən daha böyük ölçülü obyektlərdir. Xatırlatmaq yerinə düşər ki, II tip Seyfert qalaktikaları da radiqalaktikaların kataloquna daxildir.

Bir qayda olaraq nəhəng obyektlərdir və sıx mərkəzi oblastda nüvə yerləşir. Nisbətən nəhəng radiqalaktikaların radiooblastda işıqlığı optik oblastda olan işıqlıqdan yüksəkdir. Radioqalaktikalarla bağlı radiomənbələr bir qayda olaraq ayrıca komponentlərdən ibarətdir (nüvə, radioqalo, radioatılmalar və ya radiocetlər). Radioşüalanmanın mexanizmi sinxrotrondur, yəni fəal nüvədən atılmış yüksək enerjili elektronların maqnit sahəsində hərəkəti ilə bağlıdır. Ən yaxın radioqalaktikalardan Sentavr bürcü istiqamətində yerləşən Sentavr A (NGC 5128) və qız bürcü istiqamətindəki qalaktika topasının mərkəzində yerləşən Qızın A-sını (NGC 4486) göstərmək olar.

Koll 15m 5-dən parlaq olan 82 radioqalaktika arasında tədqiqat aparmış və onlardan 25 %-nin spiral, 3 %-nin pekulyar və 54 %-nin isə elliptik quruluşa malik olduğunu müəyyən etdi. Orta hesabla bütün elliptik qalaktikaların 10-20 %-i radioşüalanma mənbəyinə malik olmalıdır. Daha müasir radioteleskoplarla 1969-cu ildə aparılmış müşahidələr nəticəsində yaxşı öyrənilmiş 500 radioqalaktikanın 375-i ikili quruluşa, 125 isə kifayət qədər geniş taca malik olmuşdur. II tip Seyfert qalaktikaları da güclü radioşüalanma mənbələridir. Ancaq ikili quruluşa malik seyfert qalaktikaları heç vaxt müşahidə edilimirlər. Nüvə ilə həmin radiomənbələr arasında maddə axını müşahidə edildiyindən onların fəal nüvəli qalaktika olması ideyası irəli sürülmüşdür.

Radio-qalaktika və qohumları, radio səsli kvars və blazlar 10 MHz-dən 100 GHz-ə qədər 1039 W-ə qədər radio dalğası uzunluğunda çox parlaq olan aktiv qalaktikalar növləridır. Radio yayılması sinkrotron əməliyyatından qaynaqlanır. Radio emissiyalarında müşahidə olunan struktur ikitərəfli jetlər və xarici mühit arasında qarşılıqlı təsirlər əsasında müəyyən edilir və nisbi şüanın təsiri ilə dəyişdirilir. Əsas qalaktikalar demək olar ki, yalnız böyük eliptik qalaktikalardır. Radio-yüksək təsirli qalaktikalar geniş məsafələrdə aşkar edilərək, müşahidə kosmologiyası üçün qiymətli vasitələr təşkil edir. Son zamanlarda bu obyektlərin galaxy mühitinə, xüsusilə də galaxy qruplarına və qruplarına təsirləri üzərində çox işlər görülmüşdür.

Radio-gurultulu aktiv qalaktikalardan gələn radio emissiyası, çox hamar, geniş bant təbiətindən və güclü qütbləşməsindən aydın olduğu üzrə sinxron radiasiya emisyonudur. Bu, radio yayan plazma elektronları (~ 104 Lorentz faktor) və ən az nisbi sürətlə olan maqnit sahələrini ehtiva edir. Plazma neytral olmalı olduğundan, ya proton, ya da pozitron olmalıdır. Sinkrotron radiasiyasının müşahidələrindən birbaşa hissəciklərin tərkibini almaq üçün heç bir yol yoxdur. Dahası, müşahidədən parçacıklardaki və maqnetik sahələrdə enerji sıxlıqlarını təyin etmənin bir yolu yoxdur: eyni senkrotron emissivitesi, bir neçə elektron və güclü bir sahənin, zəif bir sahənin və bir çox elektronun ya da aralarındakı bir şeyin bir nəticəsi ola bilər. Verilən bir emissivitesi olan bir bölgənin minimum enerji sıxlığı olan minimum bir enerji şərti təyin etmək mümkündür, ancaq uzun illər ərzində real enerjilərin minimum enerjinin hər hansı bir yerinə yaxın olduğuna inanmaq üçün hər hansı bir səbəb yox idi.^[1]

Radio-yüksək səsli qaynaqlardan gələn tərs-Compton emissiyası, X-şüalarından xüsusilə əhəmiyyətlidir və yalnız elektron sıxlığına bağlı olduğu üçün tərs-Compton saçılımının müəyyən olunması bir az model asılı bir təxmin etməyə imkan verir parçacıklardaki və maqnetik sahələrdə enerji sıxlıqlarıdır. Bir çox güclü mənbələrin minimum enerji tələblərinə çox yaxın olduğunu iddia etmək üçün istifadə olunur.

Sinkrotron radiasiyanı radio dalğa boylarıyla məhdud deyil: Əgər radio qaynağı parçacıqları kifayət qədər yüksək enerjilərə qədər sürətləndirilibsə, radio dalğa boylarında olan xüsusiyyətlər infraqırmızı, optik, ultrabənövşəyi və ya hətta X-ışınında da görülə bilər. Sonuncu halda məsul elektronlar tipik maqnit sahəsində güclü olan 1 TEV-dən çox enerjiyə sahib olmalıdırlar. Yenə polarizasiya və davamlılıq spektri sinkrotron radiasiyasını digər emissiya proseslərindən ayırmaq üçün istifadə olunur. Jets və isti ləkələr yüksək tezlikli sinxrotron radiasiyasının ümumi mənbəyidir. Sekrotron və reverse-Compton radiasiyaları arasında müşahidə olunan fərq zəifdir; bu da davamlı tədqiqat mövzusu edir.

Radio qalaktikaları və daha az dərəcədə radio-yüksək səsli kvassarlar radio xəritələrində geniş strukturları əks etdirir. Ən çox görülən geniş diametrli strukturlara loblar deyilir: bunlar ikiqat, tez-tez olduqca simmetrik, təxminən aktiv nüvənin hər iki tərəfinə yerləşdirilmiş elipsoidal strukturlardır. Düşük luminosity mənbələrinin əhəmiyyətli bir azlığı, adətən daha çox uzanan plume kimi tanınan strukturları sergileməktədir. Bəzi radio qalaktikaları birbaşa nüvədən gələn və loblara gedən jets kimi tanınan bir və ya iki uzun dar xüsusiyyətləri göstərir (Başqırıq klasterdə ən məşhur nümunə olan M87 nəhəng galaksi). 1970-ci illərdən etibarən ən çox qəbul edilən model lob və ya plumaların yüksək enerjili partiküllərin və aktiv nüvənin yaxınlığından gələn maqnit sahəsinin şüaları ilə təchiz edilmişdir.^[2][3] Cetlərin şüaların görünən təzahürləri olduğu düşünülür və tez-tez jet həm də müşahidə olunan xüsusiyyətə və əsas axına istinad etmək üçün istifadə olunur.

FRI radio galaxy 3C31-in genişmiqyaslı radio strukturunun yalançı rəngli görüntüsü. Jets və plumes etiketli olunur.

1974-cü ildə radio qaynaqları Fanaroff və Riley tərəfindən Fanaroff və Riley Class I (FRI) və II sinif (FRII) kimi tanınan iki sinifə bölündü. Distinction ilk növbədə böyük miqyaslı radio emissiyasının morfologiyasına əsaslanaraq hazırlanmışdır (növü radio emissiyasının ən parlaq nöqtələri arasındakı məsafə ilə müəyyən edilmişdir): FRI mənbələri mərkəzə doğru parlaq idi, FRII mənbələri isə kənarlarda parlaq idi . Fanaroff və Riley iki sinif arasındakı parlaqlıq arasında olduqca kəskin bir bölünmə olduğunu müşahidə etdilər: FRIs aşağı parlaqlıq, FRİs isə yüksək parlaqlıq idi.^[4] Daha ətraflı radyo müşahidələri ilə morfologiya radio qaynağında enerji nəqli üsulunu əks etdirir. FRI obyektləri adətən mərkəzdə parlaq püskürmələrə malikdir, FRİs isə zəif təyyarələrə malikdir, ancaq lobların uclarında parlaq qaynar nöqtələr var. FRİs enerjisini lobların uclarına səmərəli şəkildə nəql edə bilir, FRI şüaları isə hərəkətdə olduqca çox miqdarda enerjisini yayırlar.^[4]

• Qalaktikalar

• Atlas of DRAGNs A collection of radio images of the 3CRR catalogue of radio-loud active galaxies.
• Radio and optical images of radio galaxies and quasars
• The on-line 3CRR catalogue of radio sources