Seysmotektonika — Seysmotektonika müasir tektonik proseslərin seysmik təzahürüdür. Seysmotektonika zəlzələlərin baş verdiyi geoloji şəraiti öyrənən elmi fəndir.
Seysmotektonika Geologiya elminin seysmikliyin təzahürü ilə regionun tektonikası arasında əlaqəni öyrənən bir bölməsidir.[1]
Seysmotektonika bir bölgənin zəlzələləri, aktiv tektonikası və ayrı-ayrı qırılmaları arasındakı əlaqəni öyrənir. O, regional tektonikanı, son instrumental qeydə alınmış hadisələri, tarixi zəlzələlərin hesablarını və geomorfoloji sübutların birləşməsini təhlil edərək ərazidə hansı qırılmaların seysmik fəaliyyətə görə məsuliyyət daşıdığını anlamağa çalışır. Bu məlumat daha sonra ərazinin seysmik təhlükəsini qiymətləndirmək üçün istifadə edilə bilər. Seysmotektonika sahəsində sistematik tədqiqatlar 1960-1970-ci illərdən aparılmağa başlanmışdır. Azərbaycan ərazisinin seysmotektonik xəritəsi R.Ə.Ağamirzəyev tərəfindən tərtib edilmişdir. O, bu məqsədlə “ genetik” və ya “seysmotektonik” adlanan metoddan istifadə etmişdir. Bu metoda görə zəlzələlər dərinlik qırılmaları ilə bağlıdır və bu qırılmaların seysmiklik səviyyəsi kimi həmin zona daxilində qeydə alınmış ən güclü zəlzələlərin maqnitudu qəbul edilir. Başqa sözlə , seysmotektonik metodun əsasını seysmostatistik məlumatların məkan üzrə ekstrapolyasiyası təşkil edir.
Ərazinin regional tektonikası haqqında anlayışın dərc olunmuş geoloji xəritələrdən, geoloji quruluşa dair tədqiqat nəşrlərindən və mümkün olduqda digər geofiziki məlumatlarla artırılmış seysmik əksetmə profillərindən əldə oluna bilər. Ərazinin seysmik təhlükəsini başa düşmək üçün təkcə potensial aktiv qırılmaların harada olduğunu deyil, həm də gərginlik sahəsinin istiqamətini bilmək lazımdır. Bu, adətən, zəlzələ məlumatlarının, quyuların qırılma analizinin, birbaşa gərginliyin ölçülməsinin və geoloji cəhətdən gənc qırılma şəbəkələrinin təhlilinin birləşməsindən əldə edilir. Dünya Stress Xəritəsi Layihəsi bu cür məlumatların faydalı onlayn kompilyasiyasını təqdim edir.[2]
20-ci əsrin əvvəllərindən etibarən zəlzələlərin yerini, dərinliyini və maqnitudasını hesablamağa imkan verən seysmometrlərdən kifayət qədər məlumat əldə edilmişdir. Heç bir aydın səth izi olmayan zəlzələ üçün məsul olan nasazlığın müəyyən edilməsi baxımından, afterşokların yerlərinin qeyd edilməsi, ümumiyyətlə, qırğın zərbəsinin güclü göstəricisini verir. Son 30 ildə teleseysmik məlumatlardan fokus mexanizmlərini müntəzəm olaraq hesablamaq mümkün olmuşdur. Hesablanmış fokus mexanizmləri olan hadisələrin kataloqları, məsələn, NEIC-dən axtarış edilə bilən kataloq kimi, indi onlayn mövcuddur. Fokus mexanizmləri iki potensial aktiv nasazlıq müstəvisi istiqamətini verdiyi üçün, fərdi hadisənin mənşəyini şərh etmək üçün başqa sübutlar tələb olunur. Yalnız məhdud müddət ərzində mövcud olsa da, orta və intensiv seysmik ərazilərdə bütün aktiv strukturlar olmasa da, ərazidəki seysmikliyin növünü xarakterizə etmək üçün yəqin ki, kifayət qədər məlumat var.[3]
Ərazinin seysmikliyini anlamaq cəhdləri instrumental qeydlər dövründən əvvəlki zəlzələlərdən məlumat tələb edir. Bu, tarixi məlumatların etibarlılığı baxımından diqqətlə qiymətləndirilməsini tələb edir. Əksər hallarda əldə edilə bilən yalnız hadisənin yerinin və miqyasının təxminindən ibarətdir. Bununla belə, bu cür məlumatlar instrumental qeyddəki boşluqları doldurmaq üçün lazımdır, xüsusən də seysmikliyi nisbətən aşağı olan və ya böyük zəlzələlərin təkrar dövrləri yüz ildən çox olan ərazilərdə. [4]
İnstrumental qeyddən əvvəl baş vermiş seysmik hadisələrin vaxtı və miqyası haqqında məlumat seysmik aktiv olduğu güman edilən qırılmalar boyunca aparılan qazıntılardan və seysmik aktivliyin sübutu üçün son çöküntü ardıcıllığını öyrənməklə, məsələn, seysmiklər və ya sunami yataqları kimi əldə edilə bilər.[5]
Seysmik cəhətdən aktiv qırılmalar və bununla əlaqədar yaranan qırılmalar regionun geomorfologiyasına birbaşa təsir göstərir. Bu, əvvəllər məlum olmayan aktiv strukturların birbaşa identifikasiyasına imkan verə bilər. Bəzi hallarda bu cür müşahidələr böyük zəlzələlərin təkrar dövrünü məhdudlaşdırmaq üçün kəmiyyətcə istifadə edilə bilər. Məsələn, Yeni Zelandiyanın Şimal adasındakı Wairarapa qırağında yerdəyişmə nəticəsində Rimutaka silsiləsinin koseysmik yüksəlişinin tarixini qeyd edən Turakirae Başının qaldırılmış çimərlikləri kimi misal göstərmək olar.